Bu gün “Azərbaycan” adının mənşəyi barədə əsas iki baxış mövcuddur.
Bəzi müəlliflər “Azərbaycan” adının mənşəyini sərkərdə Atropatın adı ilə, yəni şəxsi amillə bağlayır; bəziləri isə “Azərbaycan” adının coğrafi amillə, yəni yerin xüsusiyyətləri ilə bağlılığını təsbit etməyə çalışırlar.
Strabonun xalq rəvayətinə əsaslanan məlumatına görə Əhəmənilər dövründə Atropat adlı canişin “Kiçik Midiya” vilayətini (keçmiş Manna ərazisini) idarə etmiş, e.ə. 331-ci ilin Qavqamel döyüşündə III Daranın qoşunlarında Makedoniyalı İskəndərə qarşı vuruşmuş, əsir düşmüş və İskəndər tərəfindən bağışlanaraq Şimali Midiya satraplığının canişini təyin olunmuşdur.
E.ə. 323-cü ildə İskəndərin ölümündən sonra idarə etdiyi ərazilərdə müstəqil dövlət qurmuş və bu dövlət Atropatın adı ilə Atropatena adlanmışdır. Atropatena adından isə Azərbaycan adı yaranmışdır.
Başqa bir yanaşmaya görə isə “Azərbaycan” adının etimologiyası türk toponimikasında “yüksəklik”, “təpəlik, təpəli dağ ətəyi, dağ silsiləsi” mənasını verən “adır” sözü ilə bağlıdır. Məlumdur ki, Cənubi Azərbaycanın böyük bir hissəsini dağlıq ərazilər təşkil edir. Təsadüfi deyil ki, hələ qədim dövlətlərin – Arattanın, Alateyenın adları “dağ”, “dağlıq ölkə” məfhumu ilə bağlı olmuşdur.
E.ə. XIII-VII əsrlərə aid mixi yazılarda, Manna ilə Midiyanın sərhəd hissəsində, Qızıl Üzən çayının cənub-qərb mənbəyində Andarpatian adlı vilayət mövcud olmuşdur ki, o da Mannanın tərkibinə daxil idi. Andarpatian adını Azərbaycan adının sonrakı Adərbadqan, Azərbayqan, Adirbican, Azirbican və Azərbaycan formalarının başlanğıcı hesab etmək olar.
Beləliklə, mixi mənbələrdəki Andarpatian və yaxud Adərpayqan vilayət adını “Azərbaycan” adının ən qədim və ilkin forması kimi qəbul etmək olar. Mannanın bir vilayətinə şamil edilən bu ad tədricən eyni coğrafi mənzərəni əks etdirən şimal ərazilərə də şamil edilmiş böyük bir ərazini bildirən ölkə adına çevrilmişdir.
Sonralar, Atropatın dövründə ölkənin adı onun adına uyğunlaşdırılaraq antik yazılı mənbələrə Atropatena kimi düşmüşdür. Məlumdur ki, coğrafi adın tətbiqi zamanı onun arealının genişlənməsi baş verə bilər. Belə ki, bugünkü İranın mərkəzi ərazilərində yaranan Midiya dövlətinin adı sonralar onun tərkibinə qatılmış başqa ərazilərə də şamil olunmuşdur və yaxud Albaniyanın kiçik bir vilayəti olan Girdimanın adı sonralar bütöv bir dövlətə aid edilmişdir.
Zaman keçdikcə “Azərbaycan” məfhumunun da həm coğrafi, həm də siyasi tətbiq dairəsi genişlənmiş və artıq erkən orta əsrlərdə (V əsrdən başlayaraq) Azərbaycan deyəndə yalnız Arazdan cənuba deyil, həmçinin Arazdan şimala Dərbəndə qədər ərazilər nəzərdə tutulurdu. Belə ki, ərəb müəllifi Əbu Cəfər Məhəmməd ibnCərir ət-Təbəri “Tarix ər-Rüsul vəl-müluk” (“Peyğəmbərlərin və hökmdarların tarixi”) əsərində yazır ki, Sasani hökmdarı I Xosrov Ən-Nuşirəvanın (531-579-cu illər) zamanında Sasanilər imperiyası dörd canişinliyə bölünmüşdü və onların dördüncüsü Azərbaycan (Adurbadağan) canişinliyi “Xəzərlərin ölkəsinə” qədər uzanırdı.
Xəzər xaqanlığı Dərbənddən şimalda yerləşirdi və Təbərinin yazdığından görünür ki, Dərbəndə qədər ərazilər VI əsrin əvvəllərindən artıq Azərbaycan adlanırdı. Dərbəndin qala divarlarına sasanilərin Azərbaycandakı mərzbanı tərəfindən 553-cü ildə pəhləvi dialektində həkk etdirilmiş “Adurbadağanın vergi toplayanı Bərzinş” yazısından da məlum olur ki, o vaxt Azərbaycanın şimal sərhəddi Dərbəndə çatırdı.
Eləcə də X əsr fars tarixçisi Əbu-Əli Məhəmməd ibn Əbülfəzl Məhəmməd əl-Bələmi özünün “Tərcümeyi tarix-i Təbəri” əsərində aydın surətdə yazır: “Azərbaycannın hüdudunun başlanğıcını Əbhər və Zəncan daxil olmaqla Həmədan, axırını isə xəzərlərin Dərbəndindən götürürlər və bu aralıqda olan bütün on-on iki şəhəri Azərbaycan adlandırırlar”.
Beləliklə, erkən orta əsrlərdə Azərbaycan şimalda Dərbəndə, cənubda Qəzvin, Zəncana və Həmədana kimi, qərbdə İrəvan, Göycə mahalı və Tiflisə qədərki ərazilər daxil olmaqla geniş bir ərazini əhatə edirdi.
İstinad: Həsən Qəniyevin “Azərbaycan tarixi” kitabından
Millikimlik Araşdırmaları qrupunun üzvü, Kənan Rövşənoğlu
