“Dinlər tarixi” və ya “ümumi dinşünaslıq” (allgemeine religionswissenschaft) adlandırılan elm sahəsi 1912-ci ildə yarandı. İlk dəfə Emil Dürkheymin “Formes elementaires de la le vie religiuse” və Vilhelm Şmidtin “Ursprung der Gottesidee” əsərinin ilk cildinin ortaya çıxması ilə dinlər sosial-psixoloji araşdırmaların mərkəzinə çəkilərkən, Raffelo Pettazzoninin “La Religione Primitiva in Sardegna” ilə C.G.Yunqun “Wadlungen und Symbole der Libido” və onlardan bir il sonra (1913-cü ildə) nəşr olunan Z.Freydin “Totem und tabu” adlı çox satılan və geniş müzakirələrə hədəf olan kitabları ilə bu sahə bir elm növü olaraq formalaşdı. Lakin Dürkheym, Yunq, Freyd, Şmidt və Pettazzoni arasında dinlər haqqında geniş məlumatı olan yeganə elm adamı Pettazzoni idi. Digərləri din mütəxəssiləri olmadıqları kimi, dərin dini savaddan da məhrum idilər.
Yəni, dinlər tarixi və ya ümumi dinşünaslıq elmi qeyri-obyektiv nəzəri baxışlar əsasında ortaya çıxarkən, elə eyni istiqamətdə də inkişaf etmək məcburiyyətində qaldı. Bu hələ başlanğıc mərhələsində üç köklü problemə səbəb oldu:
- dini elmlərin metodoloji mənşəyi problemi
- insan kimliyinin təkamülü problemi
- dini kimliklərin dili problemi.
İlk sırada yer alan problem dindən deyil, din xarici, hətta dini rədd edən bir baxışdan qaynaqlanırdı və bu da özünü beş təməldə biruzə verirdi:
1. Problem ilk növbədə XX əsrdə formalaşan “dinlər tarixi” adlanan elmi sahənin epistemioloji və metodoloji təyinatlarının doğru aparılmamasından qaynaqlanırdı;
2. Müasir tədqiqatçıların “dinlər tarixi” adlandırdıqları bu elmin kökləri dindən deyil, sosio-psixologiyadan bəhrələnərək Avropanın ictimai-siyasi-ideoloji şərtlərinə uyğun formalaşmışdı;
3.“Dinlər tarixi” adlandırılan elmi sahəsinin qurucuları və tədqiqatçıları böyük nisbətdə astrologiya və mitologiyaya maraqlı oxucu kütləsinə xitab edirdilər;
4. Müasir rasional elmi araşdırmalarla birlikdə qnostik təşkilatların da Qərb elmi mühitində söz sahibi olmağa başlaması və əvvəlki dini funksiyalarını tərk edib elmi cəmiyyətlərə çevrilmələri;
5.“Dinlər tarixi” elminin XIX-XX əsrlərin kəskinləşən ideoloji fikirlər müstəvisində yaranması.
Beləliklə, dinlər tarixi elmi, nəzəri-metodoloji baxımdan dinlərin deyil, XIX əsrdə sosial bir varlıq olaraq qavranılmağa başlanılan insanın mistik tərcihlərinin köklərinin öyrənilməsinə istiqamətlənmiş psixologiya elminin metodik çərçivəsinə sahibdir. Bu müstəvidə dinlər tarixi elminin epistemioloji dəyərlərinin qeyri-müəyyənliyi ön plana çıxırdı.
Ancaq bu sadaladığımız problemlər bizə məsələnin, sadəcə, bir tərəfini, yəni elmi-mənşəyini təyin etmək imkanı verir. Məsələnin digər iki tərəfi də ilki qədər təsirlidir. Bu problemlər isə insan kimliyinin təkamülü və dili məsələsindən qaynaqlanırdı.
Din və ağıl müəssəsələri arasında Qərbdə aparılan elmi araşdırmaların modernist əndişələrin təsirində qalması, çox zaman da bu iki ünsürün problem və ziddiyyət kimi qarşı-qarşıya qoyulması, dinlərin insan həyatında əhatə dairəsinin öyrənilməsində ciddi maneələr yaradır.
XIX əsrdə formalaşan Avropa düşüncə sistemində bu ziddiyyətlərin kökləri o dərəcədə dərin və çoxşaxəlidir ki, hətta günümüzün ziyalılar belə məsələni Marks və ya Maks Veberin iddia etdikləri kimi “din və ağlı” bir-birinə zidd və iki qarşı düşüncə sistemi olaraq qavramağa meyllidirlər. Belə olan halda Qərb mədəniyyət sistemində özünü dinə qarşı sığortalamaq, qorumaq, hətta onun qaynaqlarına sərt və barışmaz həmlələr etmək dövlətlər səviyyəsində siyasi bir normativ olaraq görünür. Bu problem Qərb qaynaqlı olduğu üçün məsələnin köklərini bütün dünya inanclarında və dinlərində eyni baxışla və eyni metodla axtarmaq Mişel Fukonun sözləri ilə desək, ancaq “böhran iqtisadiyyatı”nı canlandırmaqdan savayı heç bir təsir bağışlamır.
Buna görə də, xalqların inanc anlayışlarının və dini dəyərlərinin hakim mədəniyyətin elmi hafizəsinə uyğun təhlili etmək, mənbəşünaslıq baxımından qarşısımıza geniş bir ədəbiyyat çıxarsa da, həll baxımından heç bir müsbət təsir bağışlamır. Burada, Müasir Qərb mərkəzli düşüncələrin “ağıl” adlandırdıqları ölçü sisteminin olduqca dar və barışmaz mövqeyi ilə üzləşdiyimizi qəbul etməliyik.
XX əsrdə, xüsusilə də 1950-cı ildən sonra bir sıra qərbli din tədqiqatçıları apardıqları araşdırmalarla elm adamlarının baxış istiqamətlərini dəyişdirəcək yeni və fərqli bir çox məsələni aydınlatdılar. Pettazzoni və davamında K.T.Preus ilə başlayan bu araşdırmalar populist elmi çevrələrdə və onların güclü təsirində qalan intellektual ictimaiyyətdə elə də maraq doğurmasa da, günümüz baxımından daha sağlam mühakimələrin formalaşmasına şərait yaratdı. Pettazzoninin “allgemeine religionswissenschaft”, yəni “ümumi dinşünaslıq” sahəsində sosioloqlardan və psixoloqlardan fərqli olaraq dini tarixçi nöqtəi-nəzərindən araşdırma cəhdi K.Klemen, E.O.Ceyms və Q.Van der Luv kimi tədqiqatçıların onun fikirlərinə qoşulması ilə fərqli və yeni bir çöhrə qazandı. Məhz bu tədqiqatçıların və onların davamçılarının araşdırmaları sayəsində qədim inanclar, mitraizm, zərdüştçülük, yunan inancları haqqında sanballı əsrələr ortaya çıxatıldı.
1930-cu ildə formalaşan “Patternizm” cərəyanının yaratdığı güclü elmi atmosfer ilə “mif və ritualın qavranılması” istiqamətində yeni fikirlərin və araşdırmaların gündəmə gəlməsi üçün şərait yarandı. G.Dumezil kimi bir sıra dünyaca məşhur din tədqiqatçıları dinləri və inancları “ideoloji sistemə sahib müəyyən bir mifologiyanın protohistoriyasını” yaratmaq adına XIX əsrdə ortaya çıxan dil birliyi və milliyətçilik kimi mübahisəli anlayışları ön plana çıxardaraq[1] dinin öz mənşəyinə dair səthi fikirlərdən irəli gedə bilmədilər.
Dinin köklərinə və ya mənşəyinə dair ortaya atılan təyin edici sual səmavi dinlər üçün təməl təşkil edən inam anlayışının açıqlama cəhdi olmaqdan çox uzaq olub, mifoloji mənşəyli inanc predmeti üzərindən aparılırdı. Belə olan halda dinşünasları üçün mərkəzə yerləşən əsas termin müqəddəs idi. Bu istiqamətdə ilk ciddi cəhdlər Narthan Söderblom (1866-1931) tərəfindən atılsa da, müqəddəs anlayışını araşdırmaq istiqamətindən əsas elmi fəaliyyətlər Mirsea Eliadaya (Mircea Eliade: 1907-1986) məxsusdur.
Əslində “müqəddəs” anlayışı dini fenomologiyanın banisi olan hollandiyalı din tarixçisi Kornel Petr Tiele (1830-1902) tərəfindən gündəmə gətirilmişdi. Tiele “din morfologiyası” adı altında təhlil etdiyi dinləri bütövləşdirərək ibtidai dinlərdən səmavi dinlərə uzanan bir növ XVII əsrdə Avropada ortaya çıxan “inkişaf və irəliləmə” prinsipi əsasında analiz edərək ibtidai inancların yaranmasından vəhy təməlli dinlərin meydana gəlməsinə qədər tarixi bir dini inkişaf mərhələsi təsnif etdi. Tiele dinlər təbiət dinləri və əxlaq dinləri olaraq iki sinifə ayırdı. Əxlaqi dinlər də öz növbəsində nomistik (ümumi qanunlar və ya qadağalar qoyan) milli dinlər ilə bəşəri dinlər olaraq iki yerə böldü.
Tielenin dinlər təsnifi özündən sonrakı dinşünaslara ilham mənbəyi oldu. Onun yolundan gedən Söderblom dinləri mədəni dinlər və peyğəmbəri dinləri olaraq təsnif etdi. Dinlər tarixiçisi olmasının xaricində bir teoloq və din adamı olan Söderblomun dinlər sinifləndirməsində xristianlıq mərkəzdə yer aldığından bütün dinləri “sonucu vəhy” adlandırdığı xristianlığa görə ifadə etmişdir. Həm Tielenin, həm də Söderblomdan güclü şəkildə təsirlənən rumuniyalı dinşünas M.Eliada da iki sinifli bir dinlər sinifləndirməsi inşa etmişdir: kosmik dinlər və tarixi dinlər.
Tiele, Söderblom və Eliadanın çalışmalarında diqqəti çəkən başlıca iki ünsür yer alır:
- Dinlər tarixi psixologiya, sosyologiya, tarix və antropologiyanın metodik baxışından deyil, dinin öz baxış platformasından qiymətləndirilməyə çalışılmışdır;
- Dinlər üçün orjinal bir nöqtə təyin edilməyə cəhd edilmişdir ki, bu da xristianlıq idi.
Hər iki anlayış XIX əsrdə Avropanın dünyada şəkillənən üstünlüyünün ifadəsi idi. Avropa dünyanın hakim mədəni, siyasi və hərbi gücü halına gəldiyi üçün onun sahib olduğu din (xristianlıq) də dinlərin ən alisi hesab edilirdi. Belə bir anlayış hələ alman teoloq Sebastian von Drey (1777-1853) tərəfindən ortaya atılmışdır. Onun 1827-ci ildə qələmə aldığı “Von der Landesreligion und der Weltreligon” (Bir millət dini və dünya dini haqqında) məqaləsində xristianlıq “dünya dini” olaraq dinlərin zirvəsinə yerləşdirilmişdir. Dünya dini anlayışı Tielenin tələbəsi olan Şantip de la Sössaye (Chantepe de la Saussaye: 1848-1920) tərəfindən daha tutarlı şəkildə dilə gətirilərək dinşünaslığın mərkəzinə yerləşdirildi. Beləliklə, dinlər morfologiyasında dünya dinləri paradiqması hakim hala gəldi.
Dünya dinləri anlayışı diqqətləri dinlərin dünyadakı coğrafi hakimiyyətinə istiqamətləndirdi. Bu mənada amerikalı dinşünas və eyni zamanda misyoloq Robert Ernest Hume (1877-1949) dinləri coğrafi mövqeylərinə görə təhlil etmişdir. Ona görə üç din coğrafiyası mövcud idi:
a) Cənubi Asiya dinləri (induizm, caynizm, buddizm və sihizm)
b) Şərqi Asya dinləri (konfutsilik, taoizm, sintoizm)
c) Qərbi Asiya dinləri (zərdüştlük, yəhudilik, xristianlıq və İslam)
Bəzi yeni yanaşmalara baxmayaraq Noss qardaşlarının dinlərə baxışı da coğrafi tərkibdə idi. Con B.Noss (1896-1980) və Devid Noss (1920) adlı iki dinşünas qardaş dinləri ortaya çıxdıqları və təsirli olduqları məkanlara görə sinifləndirdilər. Olduqca populyar olan qardaşların kitapları Amerika unversitetlərində günmüzdə də başlıca dinşünaslıq əsərləri olaraq qəbul edilib oxudulur.
Lakin dinşünaslıq tarixində XX əsrin ən populist din tədqiqatçıları Huston Smit (1919-2016), Niniam Smart (1927-2001) və Yosef Kempel (1904-1987) oldu. Bu üç populist dinşünastın başlıca xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar dini liderləri və din adamlarını “insanlığa yardım etmək arzusunda olan yaxşı adamlar” kimi amerikanvari sifətə saldılar. Həm bu üç müəllifin, həm də onların ingilis məsləkdaşı olan Ernest Edvard Kelletin (1864-1950) fərqində olduqları təməl məsələ XX əsr insanlarında dinlərə yanaşmanın XIX əsrdən fərqlənməyə başlaması idi. XIX əsr intelegensiyasının dinə baxışı həm mənfi, həm də həddən artıq rasional-elmi qəlblərə məhkum ikən, XX əsr dünyasına dinə qarşı radikal baxışlar səngiməyə başladı. Digər tərəfdən “müqayisəli dinlər tarixi” sahəsində çalışmaların sürətlənməsi ilə dinə qarşı elm adamlarının reaksional və tənqidi münasibətləri də yumşaldı.
Xüsusilə əsərinə “Müqayisəli din” (Comparative Religion, 1942) adını verən Buke (Bouquet) “din” termininin özünə diqqət çəkdi. Bukeyə görə “din” (reliqion) termini Avropaya məxsus olub Avropanın təsiri ilə dünyada üzərində hərkəsin razılaşdığı bir məna qazanmışdır. Buke ayrıca coğrafiyalara məhkum edilən dinlər sinifləndirməsi yerinə (a) yaşayan və genişləyən dinlər (islam və xristianlıq), (b) yaşayan, ancaq inkişaf etməyən dinlər (yəhudilik və s.) və (c) ölü dinlər (manixeizm və s.) kimi sosiolojik təsnifat aparmışdır.
Adları sadalananların demək olar ki hamısı dinləri morfolojik bir sistemdə təhlil edib açıqlamağa çalışıblar. Bu mənada dinlər inancların bir davamı kimi göstərilmiş, tarixi bir sturuktur içinə yerləşdirilmiş və dilin qrammatik tərkibi kimi morfolojik anlayışda təsnif edilmişdir. Yaradılan bu elmi anlayışın kənarına ilk çıxmaq cəhdini Vilfred Kantvel Smit (1916-2000) və Ninin Smart (1927-2001) göstərdilər. Bu iki tədqiqatçı dinşünaslığın avrupai çərçivəsinə diqqət çəkib, dini araşdırmaların Qərb düşüncəsinin statik terminlərinə məhkum edildiyini və başından etibarən də dinlərin dəyişməyən özüllərinin olduğu iddiasıyla hərəkət edildiyin ifadə edib bu yanaşmanı tənqid etdilər. Onlardan Smit “din” yerinə “iman”, “dinlər” yerinə isə “kamulativ ənənə” terminlərini işlədərkən, Smart “dünya görüşü” anlayışını mərkəzə yeləşdirdi.
Bu tənqidi baxış özünün ən sərt ifadəsini Conatan Z.Smitin (1938-2017), Tomoko Masuzava və Ceyms İ. Koksda tapdı. Conatan Smit “Xəritə torpaq deyildir” (Map is Not Territory, 1978) başlıqlı əsərində əsasən M.Eliadanın terminologiyasını hədəf seçib, “dünya dinləri” anlayışını kəskin tənqi etdi. Ona görə bu anlayış və terminolojik dil imperializmin və müstəmləkəçilyin izlərini daşıyırdı. Ona görə, müasir dünyada dinşünaslıq elmi əsasən Qərb tərəfindən müəyyən olunmuş kriterialar (xüsusən də xristianlıq) əsasında öyrənilmişdir. Onun açdığı yoldan gedən Masuzava tənqidi baxışını öz kitabının adına yerləşdirmişdir: “Dünya dinlərinin icadı”.
Yapon əsilli tədqiqatçı dinşünaslıq ədəbiyyatını dərindən oxuyub təhlil edərək belə bir nəticəyə gəlmişdir: dünya dinləri paradiqması XIX əsrin Qərb anlayışıdır. Qərb özünü digər coğrafiyalardan və mədəniyyətlərdən ayırmaq üçün özünün xristian keçmişini mərkəzə yerləşdirərək bir dünya dinləri anlayışı yaradmış və Müasir Avropanın tarixi keçmişini təşkil etdiyi üçün də xristianlığın üstünlüyü qabardılmışdır.
Conatan Z.Smit və Masuzavanın tənqidi baxışını izləyən ancaq dinşünaslığın təməl paradiqmasını sadəcə, xristianlığa şamil etməyib daha geniş yelpazə yaradan Koks isə sözün həqiqi mənasında bir elmi disiplin kimi “dinşünaslığın iflası”nı elan etdi. Ancaq Koks bir adlandırma olaraq dinşünaslığı rədd edərkən, onun yerini alacaq bir adlandırma və model ortaya qoymadı.
Ümumiyyətlə dinşünaslığın elmi tarixinə nəzər saldıqda tarixi-morfolojik bir nəzəri standartlara bağlı olduğu, kateqorik olaraq isə teolojik və siyasi tərkiblər üzərindən tədqiq edildiyi və mərkəzə xristianlıq başda olmaqla böyük dinlər yerləşdirilərək dinlərə baxıldığı və günümüzdə istifadə edildiyi mənada “din” anlayışının bir paradiqmanı ifadə etdiyi aydın olur. Dini tarixi və sosiolojik fenomen olaraq görən elmi məntiq bütün hallarda dinin təməl mənbələrinə müraciət etsə belə, dinləri içərdən deyil kənardan ələ almışdır. Belə olan halda din nasion olaraq elmi oxşatmalar, bənzətmələr və kimliklər halına gətirilmiş və tarixi nəzəri platforma içində təqdim edilmişdir. Eyni mənzərə Müsəlman ölkələrinin dinşünaslığına da yerləşmiş, İslam mərkəzə yerləşdirildiyi halda metodik baxış dəyişməmişdir.
Günümüzdə Azərbaycanda da dinlər və dini fikirlərin populyarlığı sürətlə artır. Bunun müqabilində Azərbaycanda dinşünaslığa dair araşdırmaları yox dərəcəsindədir. Yəni Azərbaycanın hələ də özünün “din tarixçiliyi” və din fenomologiyası yoxdur. Lakin bu istiqamətdə bəzi tarixi araşdırmaların olduğunu inkar etmək olmaz. Məsələ, bundan sonra həmin araşdırmaların hansı nəzəri əsaslar üzərində aparılacağıdır: İflas etmiş dinşünaslıq əsasında, yoxsa Koksun dilə gətirdiyi dinlərə dair yeni metodik yanaşmalar ortaya çıxardaraq?
Ədəbiyyat
BOUQUET Alan Coates. Comparative Religion: A Short Outline. London: Penguin Books, 1953.
COX James L. From Primitive to Indigenous: The Academic Study of Indigenous Religions. Hampshire, Burlington: Ashgate, 2007.
ELIADE Mircea. Ebedi Dönüş Mitosu. Çev. Ümit Altuğ. Ankara: İmge Kitabevi, 1994.
HUME Robert Ernest. The World’s Living Religions. New York: Charles Scribner’s Sons, 1924.
KELLET Ernest Edward. A Short History of Religions. London: Victor Gollancz Ltd., 1933.
MASUZAWA Tomoko. The Invention of World Religions: Or, How European Universalism Was Preserved in the Language of Pluralism. Chicago, London: The University of Chicago Press, 2005
NOSS David S, NOSS John B. A History of the World’s Religions. New York: Macmillan, 1990.
ÖZCAN Şevket, “Geçmişten Günümüze Dinler Tasnifinde Morfolojik Yaklaşım”, Bilimname, XXVIII, 2019/2, ss. 261-294.
SMART Ninian. Dimensions of the Sacred: An Anatomy of the World’s Beliefs, Berkeley. London: Harper Collins, University of California Press, 1996.
SMART Ninian. The Religious Experience of Mankind. New York: Charles Scribner’s Sons, 1969.
SMITH Jonathan Z. Map is Not Territory: Studies in the History of Religions. Chicago, London: The University of Chicago Press, 1993.
TIELE Cornelius P. Outlines of the History of Religion to the Spread of the Universal Religions. London: Kegan Paul, Trench, Trübner, 1896.
[1] G.Dumezil öz tədqiqatlarında “Hind-Avropa dinləri tarixi”ni formalaşdırmağa çalışarkən, “hakimiyyət, döyüş gücü və iqtisadi rifah” kimi mərkəzə yerləşdirdiyi üçlü ideoloji-inanc sistemi XIX əsrdə formalaşan Avropa mədəniyyəti üçün xəyali bir keçmiş yaratmaq istəyidən irəli gəlirdi.
Müəllif: Millikimlik Araşdırmaları qrupunun üzvü, Əkbər N. NƏCƏF
