Xalq Qəhrəmanı Cavad xan Qacar haqqında hər kəs bilir. Millətin yaddaşında, vətəninin müdafiəsi üçün dayandığı və oğulları ilə birlikdə ölkənin şərəfi uğrunda canından keçən, əsl igid kimi qaldı. Cavad xan digər Azərbaycan xanlarından nə ilə fərqlənirdi?
Cavad xan 1786-cı ildən 1804-cü ilə qədər Gəncə hakimi idi. 18-ci əsrin sonlarında Rusiya artıq Qafqaza nüfuz etmişdi. Böyük imperiyaların maraqlarının toqquşduğu bölgə çətin günlər keçirirdi. Digər Azərbaycan xanları kimi Cavad xanın da ən əsas narahatlığı hökmranlığınin və xanlığın müstəqilliyinin qorunub saxlanması idi. Bir tərəfdən gürcü kralı İrakli ilə döyüşür, Ağa Məhəmməd Şah Qacarın qəzəbindən qaçmaq üçün diplomatik hərəkətlər edir, digər tərəfdən qonşu xanlarla fikir ayrılıqlarına son qoymağa, anti-Rusiya koalisiyası yaratmağa və hətta Dağıstan əmirlərini bu ittifaqa cəlb etməyə çalışirdı. Və şimaldan gələn təhlükə daha da yaxınlaşirdi.
Bu uzun bir hekayədir. Buna görə dərhal Rusiyanın Qafqazla bağlı planları və Cavad xanın ruslarla mübarizəsi barədə danışaq. 1796-cı ildə Valerian Zubovun rəhbərliyi ilə Rusiyanın Qafqazı ilk işğalı başladı. Ruslar təcavüzkar planlarını, silahdan istifadə etmədən, diplomatik yollarla həyata keçirmək istəyirdilər və buna tez-tez nail olurdular. Müqavilələr bağlanirdı, xanlar səlahiyyətlərinin bir hissəsini Rusiya qubernatorlarına verirdi, bunun müqabilində öz hakimiyyətlərini qoruyurdular. Bir müddət sonra İmperatrisa İkinci Yekaterina öldü və onun varisi Birinci Pavelin əmri ilə rus qoşunları Qafqazı tərk etdi.
Üç ildən sonra Qafqaza ikinci rus işğalı başlayır. 1799-cu ildə çar qoşunları Gürcüstana girdi və bir il sonra Kaxetiya krallığının Rusiya ilə birləşməsi haqqında manifest elan edildi. Növbə Gəncənin idi. Qafqazdakı rus qoşunlarının komandanı, gürcü mənşəli general Sisianov Tiflisdən Cavad xana məktub yazır və orada fəaliyyəti barədə hesabat verməsini istəyir, övladlarından birini isə Tiflisə sədaqət və inam əlaməti olaraq göndərməsini tələb edir. Cavad xan belə bir kobud formada qoyulmuş tələbi yerinə yetirməkdən imtina edir və başa düşür ki, bu dəfə xanlığın qorunub saxlanması şərti ilə Rusiyanın himayəsi altina keçmək imkanı olmayacaq. Buna görə qalanı möhkəmləndirərək, müdafiyə hazırlıqlarina başlayır.
1803-cü ilin payızında ruslar Tiflisdən Gəncəyə hücum keçdilər. Sisianov şəhərin yaxınlığında dayanib Cavad xana məktub yazaraq, ondan ultimativ şəklildə Gəncəni təslim etməyə tələb edir. Buna cavab olaraq Cavad xan təslim olmaği düşünmədiyini və sona qədər Gəncəni müdafiə edəcəyini söyləyir. Sisianov və Cavad xanın qoşunları Gəncə yaxınlığında Quru Qobu adlanan yerdə toqquşdu. Düşmən həm sürsatda, həm də sayda üstünlüyə sahib idi. Bununla əlaqədar Gəncəlilər böyük itkilərlə geri çəkilməyə başladılar və qala qapılarını bağladılar. Onları təqib edən ruslar Gəncə qalasını mühasirəyə aldılar.
Sisianov Cavad xana bir-birinin ardınca ultimatum göndərir və qalanı təslim etməsini tələb edirdi. Hər dəfəsində Xan ona birmənalı cavab verirdi: “Gəncəyə yalnız mənim cəsədim üzərindən girə bilərsən”. Cavad xani təslim edə bilməyəcəyini anlayan Sisianov, mühasirəni dayandırmaq və Gəncəni zorla almaq qərarına gəlir. 3 yanvar 1804, qalada kütləvi rus hücumuna başladı. Yerüstü pilləkanların köməyi ilə qalaya qalxmağı bacarmırlar və davamlı hücum edirlər. Gəncə müdafiəçilərinin fədakarlığı və cəsarətinə baxmayaraq Tsitsianovun qoşunları Gəncənin əsas qalalarını tutur. Cavad xan cəbhədə döyüşü davam etdirir. Qeyri-bərabər döyüş uzun sürmür. Yanvarın 3-dən 4-nə keçən gecə, səhər saat dörddə Cavad xan və oğlu Hüseynqulu döyüşdə qəhrəmancasına həlak olurlar …
«Cambridge History of Iran, vol.7» kitabinda , Gəncə hadisələri belə təsvir edilmişdir:
“Sisianovun Gəncəyə hücumu taxtın varisi və (Güney)Azərbaycanın qubernatoru olan Abbas Mirzəyə qarşi olan bir çağiriş idi. Şəhərin tutulması, rusların 3000-ə qədər insanın öldürüldüyü bir qırğınla müşayiət olunurdu. Ölənlərin arasında məscidə sığınan 500 müsəlman da var idi, amma buna baxmayaraq, Platon Zubovun yazdığı kimi, onlar qisas aktı olaraq öldürüldülər. Şəhər talan edildi, məscidi kilsəyə çevrildi və şəhərin adi Yelizavetpol olaraq adlandırıldı.”
Bütün bunlar Gəncə xalqinin və onun qəhrəman xanınin rus ordusuna qarşı nə qədər cəsarətlə qarşi çixdiğinin və onun ələ keçirilməsinin bütün Azərbaycanı ələ keçirmək üçün açar şəhərı kimi vacib olduğunu göstərir.
Hətta rusların özləri də əhalisinin qəhrəmanlığını və cəsarətini vurğulayaraq Gəncəni fəth edə bildiklərindən qürur duyurdular.
V. Pottonun “Qafqaz müharibəsi” kitabının 3-cü cildində oxuyuruq:
“Yelizavetpol, qədim Gəncə, Zaqafqaziyada Rusiya hakimiyyətinin yayılması tarixində son rolu olan məşhur Cavad xanın cəsarəti sayəsində əhəmiyyətli bir rol oynadı. Ruslar cəsur tatar xalqının fəthi ilə fəxr edirdilər və Sisianov özü də bu həqiqətə böyük əhəmiyyət verirdi.
Bu diyarda, onun uzun müddət bu əhəmiyyəti cəsarət və əzmlə ali hökumətə göstərməyə çalışdığı xatırlanirdi.”
Heç bir Azərbaycan xanlığı ruslarla açıq döyüşə girmədi. Rusiyanin tabeliyinə onlar demək olar ki, heç bir qarşidurma olmadan qatildilar. Cavad xan digər xanlardan azadlıq sevgisi və işğalçılara qarşı itaətsizliyi ilə fərqlənirdi.
Cavad xan Gəncədə məşhur Cümə məscidində dəfn edildi. 1962-ci ildə bu məscidin yaxınlığındakı ərazinin yenidən qurulması bəhanəsi ilə məzarı dağıdıldı. Ancaq əsl vətənpərvərlər Cavad xanın qalıqlarını xilas edə bildilər. Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra, 1990-cı ildə əvvəlki yerində dəfn edildi.
Xalq qəhrəman oğullarını heç vaxt unutmayacaqdır. Onlardan biri olan – Cavad xanın xatirəsi lazımi səviyyədə əbədiləşdirilir. Cümə məscidinin həyətində Cavad xan məqbərəsi inşa edilmişdir. Gəncədə və Bakıda onun adını daşıyan küçələr var. Onun haqqında bədii film çəkilib.
