Tarixşünaslığımızda öyrənilməsi vacib olan sahələrdən biri də Şirvanşahların dini həyatıdır. Düzdür, bu məsələ kompleks halında öyrənilməsə də, ayrı-ayrı monoqrafiya və məqalələrdə qısaca olaraq əksini tapmışdır. Dünya tarixində özünün silinməz izini qoymuş Şirvanşahlar dövlətinin həyatında dinin rolu çox yüksək idi. Bu gün Şirvanşahlardan yadigar qalan ərazilərdə türbələrin, pirlərin, qədim tarixi abidələrin çoxluğu bunu sübut edir. Şirvan əraziləri türbələrlə, pirlərlə, tarixi abidələrlə əhatə olunmuşdur.
Şirvan əarazilərinin coğrafiyası orta əsr mənbələrində aydınlıqla əksini tapmışdır. Orta əsrlər mənbələri Xəzər dənizinin qərb sahilində, Kürdən şərqdə yerləşən, qədim Qafqaz Albaniyasının, yaxud erkən orta əsrlər Arranın bir hissəsi olan vilayəti Şərvan və ya Şirvan adlandırırdılar (3, s.17).
Şirvanşahların araşdırıcılarından olan V.F.Minorski yazır: “Şirvan adını Şərqi Qafqazın bir sıra yerlərinə Xəzərin cənub sahillərindən (Gilan, Deyləm) köçüb gələnlərin köhnə məskənləri ilə bağlılığını göstərən adlar sırasına daxil etmək mümkündür” (12, s.34-35). XIV əsrin birincı yarısında (1340-cı il) Həmdullah Qəzvini yazırdı ki, Şirvan ölkəsi Kür sahillərindən Dərbəndə (Bab əl-Əbvab) qədər uzanır. Şirvan ərazisi Qafqaz dağlarının şimal yamaclarından axıb gələn aşağıdakı altı çayla suvarılır: cənubda Bakı ilə Kürün mənsəbi arasında Xəzər dənizinə tökülən Pirsaat, Ağsu, Girdman, Göyçay, üstündə Qəbələ yerləşən Türyançay və Şəkinin suvarıldığı Əlicançay, şərqdə Cənubi Dağıstan (Dərbənd) və Şirvan ərazisindən Rubas, Gülkəri, Samur, Qudyalçay, Qaraçay, Vəlvələçay, Gilgilçay, Ataçay, Sumqayıt çayları axıb Xəzər dənizinə tökülür.
Min il ərzində (VI-XVI əsrlər) qədim Şirvanşahlar sülaləsinin hakimiyyət sürdüyü Şirvan vilayətinə bərəkətli məhsuldar düzənliklər, gözəl otlaqları, çəmənlik və meşələri olan ovalıqlar daxil idi. Burada heyvan bəsləyir, taxıl becərirdilər. Kənd təsərrüfatı inkişaf etmişdi. Meyvə bağları var idi. Kür çayının və dənizin yaxınlığı əhalini qiymətli balıq növləri ilə təmin edirdi. Şirvan torpağı neftlə, duzla, müxtəlif faydalı qazıntılarla – qiymətli metallarla, minerallarla, gillə zəngin idi (3, s.22).
Tarixin tədqiqi göstərir ki, İslamın ölkəmizdə yayılmasına qədər Azərbaycan ərazilərində dini müxtəliflik mövcud idi. Ərəb istilasınadək Azərbaycanda rəsmi dini dünyagörüşləri olan atəşpərəstlik (Azərbaycanda əslində, təktanrıçılığa söykənən tanrıçılıq dini olub. Atəşpərəstlik isə zor gücünə Sasanilər tərəfindən yayılmağa başlanıb-D.Ə.) və xristianlıqdan əlavə bəzi digər dini əqidələrə (məsələn, şamanizmə və b. Şamanizm isə elə tək tanrıçılıqdır-D.Ə.) tapınanlar da vardı. İslamın yayılması ilə digər dini əqidələr aradan qalxmağa başladı. Bunun bir səbəbi də Azərbaycanda daima təktanrıçılığa olan meyllə bağlıdr.
Bu məsələ İslamın Azərbaycanda yayılmasında müstəsna rol oynadı. Bundan əlavə, İslamın keçmiş etiqadlara nisbətən mütərəqqi cəhətləri, xüsusən azadfikirlilik meyllərinə dözümlülüyü ona qarşı rəğbəti artırırdı. Bununla yanaşı, əvvəlki dini əqidələr birdəfəlik yox olmamış, özünün bir sıra müddəalarını və prinsiplərini xalq adət-ənənələrinə qoşaraq əsrlər boyu yaşamışdır. Ölkədəki maddi mədəniyyət abidələri-atəşgahlar, alban kilsələri də keçmişlə bağlılığı möhkəmlətmişdir. Əski etiqadlar zehinlərdən tamamilə silinməmiş, bəzən siyasi hərəkatda açıq şəkildə, bəzən də rəsmi ideologiya ilə bir araya sığmayan bidət formasında təzahür etmişdir (5, c.2., s.287).
Şirvanşahların məşhur tədqiqatçısı Sara xanım Aşurbəyli yazmışdır ki, “Ərəb istilasına qədərki erkən Şirvanşahlar haqqında məlumatımız yoxdur. Rəşidəddin (1247-1318-ci illər) “Məkatibat”nda oğlu Əli üçün nişanladığı Şirvanşah qızı haqqında danışarkən göstərirdi ki, Şirvanşahlar Dərbənd hökmdarları nəslindən olan qədim xanədandır (Artıq iki min ilə yaxındır ki, Sultan taxtı onların nəslinə məxsusdur). Onun hesablamalarına görə Şirvanşahlar hələ Əhəmənilər dövründən hakimiyyət sürmüşlər” (3, s.50).
Şirvanşahlar haqqında dürüst məlumata IX-X əsrlər ərəb müəlliflərində rast gəlirik. Şirvanşahların hakimiyyətinin ilk dövrünə dair ətraflı məlumatın ayrı-ayrı parçalarını Münəccimbaşının (XVII əsr) əsərində gəlib çatmış “Tarix-i əl-Bab”dan (XI əsr) öyrənirik (12, s.6-7).
İnsan dünyaya gələndən onun dini inancı formalaşmışdır. Bunu sübut edən arxeoloji materiallardır. Şirvan ərazilərində tapılan arxeololi materiallar burada yaşayan xalqın ən qədim dini inanclarından xəbər verir. Xüsusilə, Şirvan ərazisində insanı təsvir edən monumental daş heykəlinin meydana gəlməsi böyük maraq doğurur. Arxeoloq Q.Aslanovun Abşerondakı Türkan kəndi yaxınlığında üzə çıxardığı bir sıra kurqanlardan tunc dövrünün əvvəlinə aid edilən kobud formalı daş heykəllər tapılmışdır (3, s.83; 1, s.15). Zirə qəsəbəsindən şərqə, Gürqan qədim yaşayış məskənində qəbirdən tapılmış heykəl maraq doğurur. Yerli əhəng daşından düzəldilmiş bu heykəl quruluşca Abşeronda əvvəl tapılmış heykəllərdən fərqlənir. Heykəldə baş, sinədə çarpazlaşmış əllər, bel aydın seçilir. Abşeron heykəlləri son Tunc dövrünə aid olub, ehtimal ki, dini sitayiş məqsədi daşımışdır (2, s.13-14). Azərbaycanın bir sıra rayonlarında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı başsız və əl-ayaqsız qadın və kişi heykəlciklər aşkar edilmişdir. Ehtimal ki, onlar ibadət mərasimi ilə bağlı sındırılmışlar (5, c.2, s.83-84).
Azərbaycanda, o cümlədən Şirvan ərazilərində qədim dini təsəvvürlər barədə çox yazmaq olar. Bir daha qeyd edək ki, bu ərazilərdə təktanrıçılıq (şamanizm), atəşpərəstlik dini inancları olmuşdur. Eyni zamanda, Şirvan həm də xristianlığın mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir. Amma bizim tədqiqatımız Şirvanşahlarda dini həyata həsr edildiyindən, daha çox bu dövrün üzərində dayanmalı olacağıq.
VII-IX əsrlər dövründən az miqdarda abidə, o cümlədən müsəlman tipli, sitayiş təyinatlı tikililər qalmışdır. Başqa ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycanda da ilk vaxtlar zərdüştilərin və xristianların dini obyektlərini məscidə çevirir, onları islamın tələbləri əsasında yenidən qururdular. Bunların yenidən qurulması adətən köhnə səcdagahın ləğvi və mehrabın qurulması ilə məhdudlaşırdı. Həmin dini obyektlər öz quruluşunun qalan cəhətlərində ilkin görkəmini saxlayırdılar. Beləliklə, Azərbaycanda həm daxili quruluşu, həm də xarici memarlıq görkəmi baxımından yerli xüsusiyyətlərə malik məscid tipi təşəkkül tapdı.
Hazırda Şamaxıda mövcud olan Cümə məscidi, Ağsudakı və Sündü kəndindəki məscidlər VII-X əsrlərdə Azərbaycanda fəaliyyət göstərmiş müsəlman sitayiş tikililərinin planı haqqında müəyyən təsəvvür yaradır. Həmin məscidlər ərəb hökmranlığı dövründəki planlarını saxlamış məscidlərin yerində tikilmişdir. Şamaxıdakı Cümə məscidi və Ağsudakı məscid VIII əsrin tikililəridir. Şamaxı məscidi 743-cü ildə inşa edilmişdir. Hər iki məscid memarlıq abidələrinin Şirvan qrupuna aiddir (5, c.II., s.304).
Hələ Sasanilər zamanı Sasanilər dövlətinin mühüm strateji əhəmiyyətli əyaləti olan Şirvan ərəb hökmranlığı dövründə ərəblərin böyük diqqət göstərdikləri ən iri siyasi quruma çevrildi. Şirvanşahlar Şirvanın paytaxtı Şamaxıda yaşayırdılar. X əsrin sonlarında Şirvanın başlıca şəhərləri Şamaxı, Dərbənd, Bakı və Şəbəran idi. Ölkə ərəblər tərəfindən istila edildikdən sonra İslam dini Bakı və Abşeron kəndlərinin əhalisi arasında yayılmağa, zərdüştiliyi və qədim astral edtiqadları sıxışdırmağa başladı.
Abşeronda bu günə qədər çox qədim dini ayinlərin qalıqları kimi müqəddəs ağaclara (Mərdəkan və Əmircan kəndlərində Pir Çinar) sitayiş mövcuddur. Ağaclara sitayişi VII əsr alban tarixçisi Musa Kalankatuklu da qeyd etmişdir. Abşeron əhalisi İslam dinini qəbul etdikdən sonra VIII-X əsrlərdə müsəlman ənənələrini və ərəb-müsəlman dini adlarını qəbul edən qədim pirlərin (Buzovnada Əli ayağı, Pirallahı adasında Pirallahı və s.) müsəlmanlaşdırılması başlandı (4, s.84; 8, s. 7-75).
XI əsrdən başlayaraq Şirvanşahların həyatında bir canlanma baş verdi. Artıq XI əsrin sonunda isə Şirvanda siyasi yüksəlişin başlanğıcı nəzərə çarpırdı. Bu yüksəliş XII əsrədək davam etdi. XII yüzildə Şirvanşahlar dövləti özünün çiçəklənmə dövrünə qədəm qoydu. Şirvanşahlar dövləti XII əsrin sonunadək Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş ən güclü siyasi qurum olmuşdur (bir sıra hallarda qonşu dövlətlərdən formal asılıqda olmasına baxmayaraq). Bu dövlət ölkənin müəyyən qisminin mədəni, ictimai-iqtisadi, siyasi təkamülü prosesinin fasiləsizliyini təmin etmişdir (10, s.101-102).
Şirvanşahların orta əsrlər din tarixinin öyrənilməsi bu dövlətin zəngin mədəni irsini ortaya qoyur. Biz, Şirvanı Şirvanşahlardan ibarət siyasi bir məfhum hesab edirik. Təəssüflər olsun ki, orta əsr Şirvanşahların təfəkkür tarixi dərindən öyrənilməyib. Orta əsrlər Şirvan fikirlər mozayikasıdır və həddindən artıq zəngindir. İndiki həvəskar tarixçilər Şirvanı coğrafi bir şüara çeviriblər. Şirvan fikir mühiti Osmanlı, Kırm, Misir, hətta Məkkə və Mədinəyə dərindən təsir edəcək qədər güclü olub. Osmanlının beyin mərkəzində yer almış onlarla şirvanlı alimin adı keçir. Misal üçün Şeyx Əkmələddin Əli Şirvani Osmanlı şeyxülislamı olub. Hətta bir müddət Məkkə kimi İslamın mərkəzində fətva mərcei olmuşdur.
Osmanlı mədrəsələrində uzun illər onun “Əqsəül-mətalib”, “Mühimmatül-çərufil-vacibə”, “Camiül-mənasik”, “Dəlilüz-zairin və ənisül-mücavirin” adlı əsərləri dərs vəsaiti kimi oxudulub. Və ya Şeyx Məhəmməd Əli əz-Zühri Şirvani, Osmanlı padişahı tərəfindən birbaşa Mədinə müftüsü təyin olunub. Onun oğlu Şeyx Əli ibn Əli isə Osmanlının ən tanınmış hənəfi fəqihlərindən idi. Şeyx Cəmaləddin Şirvani də şirvanlıdır və Osmanlı şeyxülislamı vəzifəsini icra etmişdir. Bu siyahını uzatmaq da mümkündür. Şirvan sadəcə sünni alimlərinin deyil, eyni zamanda hetorodoks-İslam cərəyanlarının da vətəni olub. Qələndərilik Şirvanda Şirvanşah taxtını ələ keçirəcək qədər gücə sahib idi. Hələ Şeyx Səfiyəddindən əvvəl onun şeyxi Şeyx Zahid Gilaninin Şirvanda müridləri olub və bu müridlərinin çoxu Şirvanşah II Axsitan tərəfindən öldürülüb. Onların malları isə Kür çayına atılıb.
Şah İsmayıl Şirvanı ələ keçirdiyində Şrivanşahın xəzinəsinin çaya atılmasını əmr etməsinə də səbəb həmin hadisənin intiqamı idi. Təsadüfü deyildir ki, hürufilər belə Şirvanda özlərinə sığınacaq tapmışdılar. Bundan başqa vəfai və heydəri dərvişləri, əxilərin də Şirvanda geniş fəaliyyətlərinə rast gəlinir (7).
XI-XII əsrlərdə Azərbaycanda ictimai-siyasi, dini, dini-fəlsəfi və elmi-fəlsəfi baxışlar keçmiş ideyalar zəminində yaranıb formalaşmışdır. İslam dini burada hakim ideologiya olsa da, digər dini əqidələr tamamilə aradan qalxmamışdı. Arranın bəzi yerlərində xristianlıq rəsmi şəkildə fəaliyyət göstərirdi. XI-XII əsrlərdə Azərbaycanda fəlsəfi fikir fiqhə (hüquqşqnaslığa), kəlama (sxolastik islam teologiyası) və təsəvvüfə (mistikaya) dair traktatlarda, xüsusən peşəkar filosofların yaradıcılığında inkişaf edirdi. Fiqh-kəlam məktəblərində və təsvvüfdə əsasən dini-fəlsəfi fikir inkişaf etdirilmişdir. Fiqh “ümümmüsəlman hüququ”, kəlam isə “müsəlman sxolastikası, ilahiyyatı” mənasını daşımasına baxmayaraq, bunlar arasında kəskin fərq qoyulmuşdu. Sxolastlar bir qayda olaraq, başqa sözlə, mütəkəllimlər (sxolastlar) eyni zamanda fəqih (hüquqşünas) idilər.
Müxalifətçi sxolastika –mötəzililik gizli fəaliyyət göstərirdi, ortodoksal sxolastika-əşərilik isə XI əsrin ikinci yarısında rəsmi dairələrdə artıq qəbul edilmişdi. Əşərilik rəy və məntiqi mühakimələrə üstünlük verən hənəfilərə qatı təəssübkeş hənbəlilər arasında orta mövqe tutan şəfei məzhəbinin fəqihləri içərisində daha geniş yayılmışdı. Dini fəlsəfənin sxolastik qolu fəqih-mütəkəllimlər tərəfindən inkişaf etdirilirdisə, onun mistik aspekti şiə ideoloqlarının və sufi mütəfəkkirlərin dünyagörüşündə öz ifadəsini tapırdı. XI-XII əsrlərdə Azərbaycanda rəsmi əqidə sünnilik, ələlxüsus onun şəfeilik məzhəbi idi. Bununla belə, burada ifrat şiəliyin müxtəlif qolları-ğalilik və ismaililik əsas etibarilə gizli şəkildə yayıla bilmiş, çox vaxt etirazla qarşılanmışdı.
Bu dövrün başlıca mistik cərəyanı təsəvvüf mötədil və ifrat olmaqla iki istiqamətdə inkişaf edirdi: mötədil sufilər İslam monoteizmindən kənara çıxmadıqları halda, ifrat sufilər panteizmə az-çox dərəcədə meyl göstərirdilər. Təsəvvüfdəki bir sıra etik-əxlaqi və ictimai-siyasi fikirlər o dövrdə mövcud məlamətilik, qələndərilik və əxilik cərəyanlarının ideologiyası ilə çulğalaşmışlar. Sufi mütəfəkkirlərdən bəziləri həmin cərəyanlarla maraqlanmış, onların ideyalarını təbliğ, müəyyən müddəalarını tənqid etmişlər. Məlamətilik, qələndərilik və əxilərdən fərqli olaraq sufilik yalnız praktika deyil, nəzəri məsələlərə də nüfuz edir, idraki məqsəd daşıyırdı. Sufilərə görə, insanın mütləq həqiqəti dərk etməsi hissi və əqli idrak qüvvəsindən xaricdir, ancaq mistik hallara və məqamlara yiyələnməklə mümkündür. Mistik özünükamilləşdirmədə ilk mərhələ şəriətdirsə, son məqsəd, son mərhələ həqiqətdir.
Şəriətdən həqiqətə mənəvi gediş yoluna təriqət, bu yolun üstündəki dayanacaqlara məqamlar deyilir. Məqamlar sufi halları ilə qırılmaz surətdə bağlıdır. Məqam sufinin öz cidd-cəhdi sayəsində çatdığı kamillik mərtəbəsidir, hal hər bir məqamı tamamlayan, yolçunu yeni məqamlara hazırlayan və nəhayət, haqqa qovuşduran ətadır, ilahi vergidir. Hal ani, keçici, məqam isə nisbətən sabit, dayanıqlı psixoloji vəziyyət kimi səciyyələndirilir. Təsəvvüfdə təriqət halların və məqamların qarşılıqlı inkişaf xəttini təşkil edir. Hər bir sufi müridin ən ali rütbəyə yüksələnədək özünü kamilləşdirməsi yalnız halların və məqamların birgə müşayiəti ilə həyata keçir. Özünəhesabat (əl-mühasəbə), özünənəzarət (əl-müraqəbə) və daxili müşahidə (əl-müşahədə) halları və məqamları bütün təriqət boyu çulğalaşaraq təsəvvüf yolçusunu daim sarır, onu haqqa yaxınlaşdırır (5, c.II., s.539-544).
Monqolların və Teymurun yürüşləri əleyhinə mübarizənin kəskinləşməsi idelogiyada müxalifət cərəyanını gücləndirərək bu cərəyanın miqyasını genişləndirdi, onunla rəsmi (hakim) ideologiya arasında olan uçurumu daha da dərinləşdirdi. Bu yüzilliklərdə peşəkar, o cümlədən peripatetik (məşşai) fəlsəfi meylin inkişafı müşahidə edilirdi. Bu fəlsəfə qədim Şərq və qədim yunan fəlsəfəsinin ənənələrinin sintezindən ibarət idi. O, orta əsrlərdə Şərq elminin yüksək səviyyəsinə əsaslanaraq XIII əsrə qədərki materializm, rasionalizm və dialektika ideyalarını təbliğ və inkişaf etdirirdi.
Digər tərəfdən, bu dövrdə bidətçiliyin tarixən mütərəqqi, mistik, panteist fəlsəfəsi geniş yayıldı. Materialist, rasionalist təmayüllər, dünyanı dialektik qavrama cəhdləri bu fəlsəfənin səciyyəvi cəhətləri idi. Həmin tarixi dövrün və sonrakı əsrlərin fəlsəfəsinin inkişaf xüsusiyyətlərindən biri peripatetizm fəlsəfəsinin bidətçi (sufilik, hürufilik, nöqtəvilik və s.), cərəyanların mistik panteist fəlsəfəsi ilə tədricən yaxınlaşması, qarşılıqlı surətdə bir-birinə sirayət etməsi olmuşdur (6, c.III., s.177).
Azərbaycan ərazisindəki dövrümüzədək qalmış bir sıra kitabələrin öyrənilməsi göstərir ki, sufilik Azərbaycanda ən geniş yayılmış ictimai-fəlsəfi cərəyanlardan biri olmuşdur. Bu kitabələrə ən çox Şirvanşahların ərazilərində rast gəlinir. Kitabələrə əsasən sufi təşkilatlarının mərkəzləri, onların şeyxləri aşkar edilmiş və həmin mərkəzlərin fəaliyyətlərinin xronoloji çərçivəsi və təsir sahəsi müəyyənləşdirilmişdir. Sufiliyin inkişafının ilk mərhələlərində Kufə, Bəsrə, Bağdad şəhərləri, sonra isə Nişapur mühüm rol oynamışdır. Nişapurda sufi cəmiyyətində Şeyx Əbu Səid Əbu-l-Xeyr başçılıq etdiyi zaman onun ətrafında Əbu Əbdullah ibn Xəfifin oğlu və davamçısı İbn Bakuyyə Baba Kuhi, Məhəmmmədəli Bakui və onun qardaşı Pir Hüseyn Şirvani kimi Azərbaycan alimləri –filosofları da toplaşmışdılar. Tarixçi Məhəmməd ibn Münəvvərin məlumatına görə, Əbu Səid Əbu-l-Xeyrin nəzəriyyəsini yayan müridlərin təkcə Şirvanda 400-dən artıq xanəgahı olmuşdur.
Onun davamçısı Şirvan şeyxi Pir Hüseynin xanəgahı Bakının 127 kilometrliyində, Pirsaat çayı sahilində, Bakı-Salyan ticarət-karvan yolu üzərində yerləşmişdir. Pir Hüseyn görkəmli alim-filosof kimi Azərbaycanda elmi-fəlsəfi fikir tarixində, islam-fəlsəfi dünyagörüşünün formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. O, hicri 464 (1071-1072)-cü ildə öz böyük qardaşı Məhəmməd Bakuvidən 25 il sonra, tam qocalıq dövründə vəfat etmişdir. Pir Hüseynin abidəsinin Şirvan ərazisində olması, bütün həyat və fəaliyyətinin Şirvanla bağlılığı bu fikri bir daha süsbut edir. Şeyx Pir Hüseyn adıyla şöhrət tapmış əl-Hüseyn ibn Əli xanəgah kitabələrində əzəmətli, görkəmli pir, sufilikdə üçüncü dərəcəyə çatmış (əs-salik), müqəddəslərin görkəmlisi, ruhani işləri ilə məşğul olan, imam kimi ləğəb və sifət dərəcələri ilə qeyd edilmişdir ki, bu da onun əsrinin ən nüfuzlu şəxsiyyəti olduğunu göstərir (13, s.8-9).
Şirvan ərazilərində bu cür pirlər yüzlərlədir. Buna misal olaraq Dəvəçi (indiki Şabran) rayonunun Uqah kəndindəki “Sultan Baba piri”ni, Quba rayonunun Hapıt kəndindəki “Babadilim piri”ni, Xaçmaz rayonunun Şıxlar kəndindəki “Şeyx Yusif türbəsi”ni, Abşeronun orta əsr pirlərindən olan “Əlibaba piri”ni, Şamaxının cənub-şərqində, Göylər kəndində qədim Şamaxı-Cavad-Ərdəbil yolu üzərində olan Şeyx Tair tac Əl-Hüda Mərdəkan xanəgahı və ya “Piri Mərdəkan” ziyarətgahını, Bakının Buzovna qəsəbəsinin “Nazranlı” məhəlləsindəki “Qara paltar piri”ni göstərmək olar. Həmin abidənin oxşarı Abşeronun Yeni Suraxanı və Şağan kəndlərində də vardır. Ən böyük pirlərdən biri də Bakının Nardaran qəsəbəsindəki “Nardaran piri”dir. “Nardaran piri” abidələri kompleksində sənətkarlarla əlaqədar olmuş “Əxi” cəmiyyəti üzvlərinin də abidələri vardır.
Qeyd olunan kompleksdə daha bir maraqlı məscid və məqbərə abidəsi vardır. Abidə 1950-ci ildə qum altından çıxarılmışdır. Bu cür pirlərdən biri də Ağsu şəhəri yaxınlığındakı “Şeyx Dursun türbəsi”dir. Pirlərin araşdırıcısı Məşədixanım Nemət Şeyx Dursunun kimliyinin də araşdırmışdır. Məlum olur ki, o, övliyaların, yəni mürşidlərin, ruhani alimlərin görkəmlisi olub, şeyxdir, məqbərəsi də müqəddəsdir. Demək, müqəddəs iş uğrunda ömrünü sərf etdiyi üçün, məqbərəsi də müqəddəs hesab olunmuşdur. Neçə-neçə yüzilliklər keçməsinə baxmayaraq xalq bu müqəddəsliyi, onun xidmətini unutmamışdır. Məşədxanım Nemətin yazdığına görə, akademik B.Dornun elmi arxivində Şamaxı şeyxləri haqqında yazıimış bir arayış vardır. Arayışın kim tərəfindən yazıldığı məlum deyil. Güman ki, B.Dorn onu XIX əsrdə Şamaxıda olduğu zaman əldə etmişdi. Arayışda deilir: Vaxtilə Şamaxıda “Piri-Şirvan” adıyla şöhrət tapmış bir məzar olmuşdur. Burada dəfn olunmuş övliyanın adı Şeyx Mikayıl ibn Seyid Cəbrayıl ibn Seyyid Salehdir. Ərdəbildə məzarı məşhur olan Şeyx Səfi həmin bu Şeyx Mikayılın böyük qardaşıdır. Şeyx Səfi qardaşını Şirvanşahların dövləti zamanı Şirvana Şeyx Cüneyd kimi Quba vilayətində irşad etməyə göndərib. Şeyx Mikayıl Şirvan vilayətində çox-çox irşad edib və “Piri-pirani Şirvan” – “Şirvan pirlərinin piri” adını alıb. Daha sonra arayışda Şeyx Dursun haqqında çox qısa olsa da maraqlı məlumat vardır:
“Şeyx Dursunun əsli Şirvan əhlindəndir. Xançobanı mahalından, padar tayfasındandır. Şeyx Dursun ibn Əhməd padar şərəfli bir adam olub ki, qoşun hissəsindən Kalaxana qəryəsinin qərbində vaqe olan məşhur yeddi günbəzlər bu Şeyx Dursunun övladlarındandır” (13, s.8-33). Şirvan ərazisində dini həyatın ən mühüm göstəricilərindən biri də Bakı şəhərinin yaxınlığında, Şıx kəndində yerləşən “Bibi Heybət” piri kompleksidir. Məlumatlara görə, kompleks səkkizinci imam imam Rzanın (ə) orada dəfn olunmuş bacısının məqbərəsi ətrafında meydana gəlmişdir. Kompleksdə olan kitabələrdən bəlli olur ki, Bibi Heybət sufiliklə bağlı olan bir mərkəz olmdur (13, s.34-36).
Belə komplekslər sırasına Bakı şəhərinin 12 km şimal-şərqində, Abşeron yarımadasının Əmircan kəndində yerləşən “Nizaməddin məscidi” kompleksi daxildir. Bu kompleksdə çoxlu sayda kitabələr vardır. “Nizaməddin məscidi”nin kitabələri bir çox tarixi dövrləri əhatə etdiyi kimi, Əmircan kəndinin tarixi haqqında da məlumat verir. Bakının Balaxanı kəndindəki “Hacı Şəxlə imarəti kompleksi də Şirvanın dini həyatını öyrənmək üçün az əhəmiyyət kəsb etmir (14, s.27-32). Bu cür pirləri, ziyarətkarları saymaqla qurtarmır. Əksəriyyəti də Şirvanşahların ərazisindədir. Bu cür pirlər, ziyarətkarlar Şirvanşahların dini həyatının bariz nümunələridir. Çox təəssüf ki, bu günə qədər bu məsələ ciddi tədqiqat obyekti olmamışdır.
Düzdü, bəzi tədqiqatçılar bu pirlər, ziyarətgahlar haqqında məlumatlar vermiş, monoqrafiyalar yazmışlar. Amma bu pirlərə, ziyarətgahlara dini həyat baxımından diqqət yetirilməmişdir. Bunlara dini həyat baxımından diqqət yetiriləndə Azərbaycanın bütün ərazilərində olduğu kimi, Şirvanşahlarda da bir əhli-beyt sevgisinin olduğunun şahidi oluruq. Tarixən Azərbaycan, onun bir parçası olan Şirvan ərazilərində şiə və sünnilər bir yerdə dualar etmiş, bir məsciddə ibadət etmişlər. Bu gün də belədir. Xaricdən bunun qarşısını almaqdan ötəri və məzhəblər arasında təfriqə salmaq üçün nə qədər çalışsalar da məqsədlərinə nail ola bilmirlər. Bunun başlıca səbəbi Azərbaycan türklərinin sufiliyə dərindən meylli olmalarıdır. Zaman-zaman da Şirvan Azərbaycan sufiliyinin mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir. Bu ərazilərdə hürufilik, xəlvətilik özünün böyük inkişaf mərhələsini yaşamışdır.
Azərbaycan ərazisində dövrümüzədək qalmış bir sıra kitabələrin öyrənilməsi göstərir ki, sufilik Azərbaycanda ən geniş yayılmış sosial-ideoloji cərəyanlardan biri olmuşdur. Kitabələrə əsasən sufi təşkilatlarının mərkəzləri, onların mürşidləri aşkar edilmiş və həmin mərkəzlərin fəaliyyətinin xronoloji çərçivəsi, təsir sahəsi və İslam dünyası ilə sıx mədəni-ideoloji əlaqələri müəyyənləşdirilmişdir. Dini-ideoloji mərkəzlərdən biri xanəgahlar idi. Xanəgahlar monqol hökmdarlarına İslamın qəbul etdirilməsində böyük rol oynamışdır (6, s.150). Təkcə onu demək kifayətdir ki, Şirvan ərazilərində 400-ə qədər xanəgah var idi (9, s.158). Bu da Azərbaycanda sufizmin geniş yayılmasının bariz nümunəsidir.
XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanda sufizm ideologiyasının müxtəlif cərəyanları geniş yayılmışdı. XIII-əsrin ikinci rübündən XV əsrin əvvəllərinədək olan dövrdə isə əxilik Azərbaycanda təşkilat baxımından möhkəmləndi və gücləndi. Əxilik ideyası solçu, sufi mahiyyəti şiəliyə çox yaxın idi. Bu dövrdə ismaili təlimi də müəyyən təsir dairəsinə malik olmuşdur. Bu cərəyanın hürufiliyin, nöqtəviliyin, qızılbaşlığın, “Əliallahı” təliminin formalaşmasına təsiri danılmazdır. XIV əsrdə hürufiliyin mistik-panteist təmayülünün meydana gəlməsi Azərbaycanın fəlsəfə tarixində əhəmiyyətli hadisə idi.
Azərbaycanda hürufilik təliminin ən böyük nümayəndəsi İmadəddin Nəsimi idi (1369-1417) (6, s.180-181). Nəsiminin həyat və fəaliyyətinin böyük bir hissəsi Şirvanla bağlı olmuşdur. Onun Şamaxıda doğulduğu deyilsə də, tədqiqatlar kökən etibarı ilə Seyid, milliyyətcə təbrizli bir Azərbaycan türkü olduğunu göstərməkdədir. Onun bir müddət Bakıda fəaliyyət göstərdiyi yazdığı şeirdən bəlli olur: Ey Nəsimi, madam ki Allah “innə arzi vasia” dedi, Elə isə Bakı şəhərini tərk et, çünki bura sənin yerin deyil” sözündən məlum olmaqdadır (16). Hürufiliyin yayılmasında Nəsiminin əvəzolunmaz xidmətləri olmuşdur. Belə deyirlər ki, Nəsimi olmasaydı, Hürufulik bu qədər yayılmaz və dövrümüzə qədər gəlib çıxa bilməzdi (15, s.65).
Orta əsrlərdə Şirvan adı gələndə daha çox Xəlvətiyyə təriqəti yada düşür. Azərbaycanda ortaya çıxan ən önəmli təriqətlərdən biri, şübhəsiz, Xəlvətiyyə olmuşdur. Xəlvətiyyə XIV əsrdə tamamilə bu ərazinin mənəvi mühitində doğulmuş xüsusi və böyük bir irfani məktəbdir. Səfəviliyin Azərbaycanın cənubunda yerləşib yayılmasına müqabil, Xəlvətiyyə Şirvanda təşəkkül etmiş və buradan İslam dünyasına yayılmışdır. Təriqətin birinci qurucusu olduğu qəbul edilən piri-əvvəl Əbi Abdullah Siracəddin Ömər əl-Xəlvəti Şirvanın Şamaxı şəhəri və Lahıc qəsəbəsi arasında yerləşən Avaxıl kəndindəndir.
Xəlvətiyyə pirinin şəxsiyyəti və həyatı haqqında klassik mənbələrdə yer alan məhdud bilgilərə görə babası Şeyx Əkmələddin Şirvanın məşhur şeyx ailələlərindən birinə mənsub olmuşdur. Xəlvətiyyə silsiləsi Şirvanda onun yetişdirdiyi mürid və xəlifələr sayəsində davam etmişdir. Bunlardan biri olan Əxi Mirəm Əmir Teymurun yürüşü zamanı Şirvandan ayrılaraq Anadoluya getmiş, Kırşəhərində məskunlaşaraq ömrünün sonuna qədər orada yaşamışdır. Onun müridi İzzədin Türkməni isə şamaxılıdır. Şeyx Əxi Mirəmin yanında uzun müddət dərvişlik etdikdən sonra şeyxi tərəfindən Marağaya göndərilmişdir. Orada bir zaviyə və məscid inşa edib xalqı irşad etməklə məşğul olmuşdur. Əmir Teymurla görüşdüyü və onun hörmətini qazandığı nəql edilir. 1412-ci ildə vəfat edən şeyxin qəbrinin Şamaxıda olduğu deyilir. İzzəddinin yetişdirdiyi şeyxlər Ömər Şirvani, İbrahim Qubadi və Sədrəddindir. Şeyx Sədrəddin dəyərli müridlər yetişdirərək xəlvətiliyin Şirvanda yayılmasına xidmət etmişdir.
Xəlvətiliyyə təriqətinin əsas qurucusu Piri-sani, yəni ikinci pir deyə məşhur olan Seyid Yəhya Şirvanidir (15, s.46-47). Xəlvətilik üzrə tədqiqatçı olan Mehmet Rihtim qeyd edir ki, xəlvətilik X əsrdə Əbdülqahir Sührəverdidən başlayaraq təşəkkül tapmışdır. Amma bu sufi məktəbinin əsası lənkəranlı İbrahim Zahid və şirvanlı Pir Ömər tərəfindən qoyulmuşdur. Beləliklə də, təsisçilərinin hamısı azərbaycanlı olan xəlvətiliyi S.Yəhya ətrafa mürşidlər göndərməklə məhəlli bir təriqət olma xarakterindən çıxarıb Şirvan xaricinə yaymışdır (11, s.IX).
Xəlvətilik birbaşa Şirvan dini mühitinin məhsuludur və belə desək mümkünsə, Şirvan dini həyatının ən uca zirvəsidir. Bu təriqət hələ S.Yəhya həyatda ikən Azərbaycanın hər tərəfində, eyni zamanda onun müridləri tərəfindən İran və Osmanlı ərazilərində yayılmışdır. Şirvan dini həyatının məhsulu olan bu təriqət S.Yəhyanın vəfatından təqribən 40 il sonra Osmanlı torpaqlarının hər tərəfində, Balkan, Orta Şərq, Şimalı Afrika, Qafqaz və Anadolunun ən böyük təriqəti kimi iyirmiyə yaxın qola, yüzlərlə təkyə və yüz minlərlə müridə sahib olmuşdur. Daha sonralar qol və şöbələrin sayı qırxı keçmişdir. Beləliklə, Azərbaycan təsəvvvüf məktəbində yetişən mütəfəkkir alim Seyid Yəhya Bakuvi və onun inkişaf etdirərək yenidən təsisi etdiyi xəlvətilik təriqəti XV əsrdən etibarən müsəlman aləmində böyük təsirə malik olmuş və geniş şəkildə yayılmışdır. S.Yəhya zəngin üçdilli (ərəb, fars və türk) təsəvvüf-fəlsəfi və ədəbi əsərləri ilə dünyanın bir çox ölkələrinin fəlsəfi fikir tarixinə təsir etmişdir (11, s. 3). Xəlvətiliyin Türk və İslam dünyasında yayılması Seyid Yəhyanın müridləri vasitəsilə olmuşdur.
Xəlvətiyyədə ən çox xəlifə yetişdirən və bunaları ətrafa göndərən mürşidin Seyid Yəhya olduğu qəbul edilir. Onun xəlifələrinin öndə gələnləri Osmanlı və Bəyliklər Anadolusundan gələn şəxsiyyətlər olmuşdur. Onlar Bakıda təsəvvüf təhsillərini tamamladıqdan sonra icazətnamələrini alaraq şeyxlərinin tövsiyyəsi ilə yenidən Anadoluya qayıtmış və bu yerlərdə Bakuvinin məktəbini təsis edərək xəlvətiliyi yaymışdılar. Seyid Yəhya Azərbaycanda Bakıdan başqa Şamaxı, Quba-Xaçmaz, Gəncə, Bərdə və Qarabağda xəlifələri vasitəsilə fəaliyyət göstərmişdir. Oğlu Fətullah atası vəfat etdikdən sonra Bakıda onun yerində bir il şeyxlik etmişdir. Ondan sonra Afyon Sandıklılı 1473-cü ildən vəfatına qədər Bakıda təxminən 7 il şeyxlik etmişdir. 1501-ci ildə dərgahın postnişinliyini şamaxılı Şeyx Qiyasəddin ibn Kəmaləddin edirdi. Bu şeyx sonralar Qahirəyə köçmüşdü. Xəlvəti dərgahının XVI əsrin sonlarında da fəaliyyətini davam etdirməsi mənbə və kitabələrdə öz əksini tapmışdır.
Azərbaycanın Quba-Xaçmaz bölgəsində Yusif Ziyaəddin Müşküri (Məxdum) bir təkyə quraraq fəaliyyət göstərmişdir. Müşküridən sonra sıra ilə Məhəmməd Rükki (ö. 1497/1498), Şahqubad Ləkki Şirvani (ö. 1543/44) və Əbdülməcid Şirvani (ö. 1564/65) burada fəaliyyət göstərmişdir. Yusif Müşkürinin və sonrakı şeyxlərin qəbirləri buradakı “Şıxlar” kəndindədir. Qubanın Pirvahid kəndindəki “66 Övliya” adı ilə tanınan qəbirstandakı xəlvətilərə aid qəbirlər buraların da təriqət mərkəzi olduğunu göstərir. Azərbaycandakı son xəlvəti şeyxi XIX əsrin başlanğıcındakı Quba-Xaçmaz bölgələrində fəaliyyət göstərən Seyid Qasım Qubavidir. Rus işğalında sonra Qubadan İstanbula köçən şeyx Vassafın verdiyi məlumata görə Taşkasabda , Zeyni-Səadət dərgahında şeyxlik etmişdir. Xəlvətiyyə Təriqəti, Seyid Yəhya tərəfindən yenidən təsis edilib yayıldığı üçün, bütün Xəlvətiyyə şöbələrinin başında onun adı mövcuddur. Hətta silsilanamələrdə hər bir şöbənin və qolun silsiləsi, Seyid Yəhya Şirvanı ilə başlayır.
Seyid Yəhyanın Bakıdakı xanəgah və məscidi XIX əsrin başlanğıcında şəhər ruslar tərəfindən işğal edildikdən sonra saray ilə birlikdə hərbi qarnizona çevrildi. Bu müqəddəs məkan illərcə rus əsgərlərinin işğalı altında qaldıqdan sonra 1918-ci ildə erməni qatilləri tərəfindən dağıdılıb yandırıldı. Seyid Yəhya Bakuvinin təkyəsinin tövhidxanəsi (Keyqubad məscidi) yanaraq xarab oldu. Daha sonrakı dövrdə buradakı digər şeyx qəbirləri sökülüb dağıdılsa da, Şirvanşahlar sarayı ilə birlikdə Bakuvinin türbəsi də muzey halına gətirilərək mühafizə edildi. İndi də “Şirvanşahlar Sarayı Muzeyi” olaraq fəaliyyət göstərir(15, s.48-49).
Xəlvətiyyə təriqətinə geniş yer verməyimiz səbəsiz deyildir. Məsələ ondadır ki, İslam aləminin məhsulu olan təsəvvüf tarixində Xəlvətiyyyə mühüm rola malikdir. Şirvanda yaradılan bu təriqətdən bir zamanlar Osmanlı sultanları Səfəvilərə qarşı, “Qızılbaşlıq” ideologiyasına qarşı mübarizədə ideoloji silah kimi istifadə etmişlər. Azərbaycan, o cümlədən Şirvan ərazilərində bu gün də sufizmə meylin güclü olması buralarda orta əsrlərdə təsəvvüfün nəyə qadir olduğunu ortaya qoyur. O da bəllidir ki, orta əsrlərdə İslam mədəniyyətinin hakim olduğu coğrafiyada təsəvvüf intellektual və sosial yaşam düzənində önəmli ölçüdə yayılmağı bacarmışdır (17, s.5).
Bu məqalə ilə Şirvanşahlarda dini həyatı təqdim etməyə cəhd etdik. Təbii ki, min illik tarixi olan Şirvanşahları dini həyatını bir məqalə ilə təqdim etmək mümkünsüzdür. Lakin müəyyən aydınlıq gətirmək olar ki, biz də buna cəhdlər etdik. Məsələ ondadır ki, Azərbaycanın bütün ərazilərində olduğu kimi, Şirvanşahlarda da daima dini tolerantlıq olmuş və qədim inanclara, adət-ənələrə sayğı ilə yanaşmışlar. Bu gün bu ərazilərdə insanların pirlərə, türbələrə layiqli münasibəti yazdıqlarımızı təsdiqləyir.
İstifadə olunan ədəbiyyat:
1.Асланов К. Археологические исследования на Апшероне в 1974 г. АЭИ. Баку, 1975.
2.Асланов К. Археологические исследования на Апшероне ав 1974 г. АЭИ. Баку, 1976.
3.Aşurbəyli S. Şirvanşahlar dövləti. VI-XVI əsrlər. Bakı, Avrasiya press, 2006, 416 s.
4.Aşurbəyli S. Bakı şəhərinin tarixi. Orta əsrlər dövrü. Bakı, Avrasiya Press, 2006, 416 s.
5.Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. II cild. Məsul redaktor: Nailə Vəlixanlı. Bakı, “Elm”, 2007, 608 səh.+24 səh. Illüstrasiya.
6.Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. III cild. Məsul redaktor: Oktay Əfəndiyev. Bakı, “Elm”, 2007, 592 səh.+56 səh. Illüstrasiya.
7.Doktor Əkbər Nəcəfinin GünAz TV mətbuat mərkəzinə müsahibəsi.
http://gunaz.tv/?id=2&vmode=1&sID=69138&lang=1#.UqWzDZWEcsc.facebook.
8.Kalankatuklu M. Albaniya tarixi. Baki, Elm, 1993, 272 s.
9.Кули-заде З.А. Из истории Азербайджанской философии VII-XVI вв. Баку, Азернешр, 1992, 238 с.
10.Qasımov X.S. Orta əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyəti. Bakı, ASPOLİQRAF, 2008, 448 s.
11.Mehmet Rihtim. Seyid Yəhya Bakuvi və xəlvətilik. Bakl, Qismət, 2005, 264 s.
12.Минорский В.Ф. История Ширвана и Дербенда X-XI веков. М, Издательство Восточной Литературы, 1963, 266 с.
13.Nemətova M.S. Azərbaycanda pirlər (Sosial-ideoloji-siyasi mərkəzlər). Bakı, Azərnəşr, 1992, 104 s.
14.Nemətova M.S. Şirvanın XIV-XVI əsrlər tarixinin öyrənilməsinə dair (Epiqrafik abidələr əsasında). Bakı, Elm, 1959, 144 s.
15.Seyid Yəhya əş-Şirvani əl-Bakuvi. Şəfa əl Əsrar (Sufiliyin əsasları) adlı əsəri. Nəşrə hazırlayan Mehmet Rihtim. Bakı, Elm, 2010, 408 s.
16.Şıxıyeva Səadət. “Nəsiminin milli mənsubiyyəti məsələsi”. Atatürk Universitesi Türkiyat Arş. Dergisi. Sayı: 39, Ərzurum, 2009, s.459-481.
17.Yusif Müşküri Şirvanı. Tasavvüf yolunun talipleri için sıralarnaçıkanması. Yaratılış zinciri.Arapçadan çevireni ve ön sözün yazarı: Cahangir Hacıyev. Stokholm “CA$ CC Press” 2006, 150 s.
AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun “Azərbaycanın Orta əsrlər tarixi” şöbəsinin böyük elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə Dilavər Əzimli
