Bu gün Azərbaycan sürətlə qloballaşan dünyaya inteqrasiya edir. Və dünya dövlətləri sırasında yalnız siyasi və iqtisadi göstəriciləri ilə deyil, həm də mədəni, milli-mənəvi dəyərləri ilə də öz layiqli yerini tutmalıdır. Tarix xalqımıza öz milli kimliyini dərk etmək, mənəvi-əxlaqi dəyərlərini, adət-ənənələrini dirçəltmək və inkişaf etdirmək, “millətlərin imzası içində öz imzasını” qoymaq üçün fürsət vermişdir. Bu baxımdan son dövrlərdə milli kimliyimizə və milli özünüdərk problemlərinə elmi və ictimai diqqətin artması, araşdırmaların genişlənməsi tam təbiidir.
Millət, milli kimlik və onun əsas komponentləri məsələsi dünya ictimai fikirində XIX əsrdən başlayaraq geniş müzakirə obyektinə çevrilmişdir. İslam dünyasında bu məsələni aktuallaşdıran, müsəlmanların milli oyanışı tezisini gündəmə gətirən ilk mütəfəkkir Cəmaləddin Əfqani (1838-1897) olmuşdur. Əslən Azərbaycan türkü olan Cəmaləddin Əfqani (Əsədabadi) XIX yüzillikdə İslam islahatçılığının nadir və parlaq simalarından olmuşdur. O, qeyri-adi istedad, dərin və çevik zəka sahibi, mahir natiq, öz ideyalarını fitri bir bacarıqla təlqinetmə qabiliyyətinə malik mütəfəkkir kimi tanınmışdır. Onunla ünsiyyətdə olanlar Cəmaləddini mütərəqqi düşüncəli, təvazökar olduğu qədər də qürurlu, cəsarətli, haqsızlığa qarşı dözümsüz, hədsiz dərəcədə səxavətli, güclü hafizəyə malik müdrik kimi xatırlayır, adeptləri “böyük müsəlman”, “dahi çılğın”, “məşhur Şərqli”, “Şərqdəki fikri hərəkatın əsil memarı”… deyə dəyərləndirirdilər.
Məlumdur ki, Əfqaninin düşüncəsində və fəaliyyətində İslam birliyi ideyası önəmli yer tutmuşdur. O, bu ideyanın yaradıcısı olmasa da, onun dini-fəlsəfi və siyasi yönlərini müəyyənləşdirən, onu yorulmadan təbliğ edən, gerçəkləşməsi planlarını hazırlayaraq həyata keçirilməsi yolunda fədakarlıqla mübarizə aparan böyük mücahiddir. Amma Şeyx Cəmaləddin həm də müsəlmanlarda vətənpərvərlik hisslərini oyandırmağa səy göstərən, milli-mənəvi dəyərlərə qayıdış ideyasını təbliğ edən ilk mütəfəkkirdir desək, yanılmarıq. Onun müsəlmanların milli oyanışı tezisi zamanın sərt şərtləri ilə diqtə edilmişdir. Belə ki, mütəfəkkir İslam dünyasının siyasi, iqtisadi, dini-mənəvi və mədəni cəhətdən gerilədiyi, müsəlmanlar arasında bidətçiliyin, cəhalət və mövhumatın dərin kök saldığı və Avropa dövlətlərinin Şərqə müstəmləkəçilik yürüşünün genişləndiyi bir dövrdə yaşamış, fəaliyyət göstərmişdir.
Zamanın mürəkkəb və ziddiyyətli siyasi prosesləri, İslam aləminin üz-üzə qaldığı sonu görünməyən və əzici problemlər Əfqaninin islahatçılıq, maarifçilik və siyasi fəaliyyətinin əsas yönünü müəyyənləşdirirdi: bu, müsəlman ümmətinin tarixi qüdrətinin özünə qaytarılması və Avropanın hegemonluğundan azad edilməsi idi. Cəmaləddin haqlı olaraq dərk edirdi ki, ayrı-ayrı İslam ölkələrində milli təəssübkeşliyi canlandırmadan, xüsusən gənclərdə vətənpərvərlik hisslərini oyatmadan Qərbin islahatçılıq siyasəti qarşısında duruş gətirmək çox çətin olacaqdır.
Qeyd edək ki, Əfqaninin İslam birliyi konsepsiyası ilə bərabər milli birlik tezisini irəli sürməsi, bir tərəfdən hər cür millətçiliyi rədd edərək İslam birliyini gerçəkləşdirməyə çalışan İslamçılığı, digər tərəfdən isə dil birliyini din birliyindən üstün tutan millətsevərliyi, yəni daxili bir bütövlük təşkil edən ideyalarının zahirən ziddiyyətli görünməsi, paradoksallığı bəzən onun irsini tədqiq edənlər tərəfindən düzgün anlaşılmır və obyektiv dəyərləndirilmir. Bir sıra hallarda mütəfəkkir millətçi kimi təqdim olunur ki, bu da obyektiv reallığı əks etdirmir. Buna görə də biz çalışacağıq ki, məqalədə Cəmaləddinin milli vəhdət fəlsəfəsi, soy birliyi və dini birlik ideyasının onun düşüncəsində və fəaliyyətində yeri məsələsinə aydınlıq gətirək, mütəfəkkirin milli birlik ideyasının tarixi əhəmiyyətini vurğulamaqla yanaşı məhdud tərəflərini də nəzərdən keçirək.
Cəmaləddin İslam birliyi konsepsiyasında din bağlılığını əsas götürsə də, onu mütləqləşdirmirdi və insanların tarixən birləşməsində milli bağlılığa daha önəm verir, müsəlmanların milli-mədəni müxtəlifliyini qəbul edirdi. O, insanları bir-birinə bağlayan, onların birliyini təmin edən iki vacib amilin – dil birliyinin və din birliyinin millətin formalaşmasındakı rolunu dəyərləndirərək yazırdı ki, dini və milli birlik vətəni sevib ona qayğı göstərməyə və onun üçün çalışmağa yönəldən iki əsasdır; insanlığın nail olduğu ən gözəl işlər din və soy bağlılığı sayəsində mümkün olmuşdur.
Əfqaninin milli vəhdət fəlsəfəsinə görə milli birlik dil birliyi üzərində qurulur və dil birliyi “müxtəlif məzhəbə qulluq edən tayfaları, müxtəlif arzularla yaşayan qəbilələri vahid bir millət bayrağı altına səsləyən, onların gücünü-qüvvəsini birləşdirib bir məqsədə doğru yönəldən, ictimai qüsurları birlikdə dəf etməyə, milli çətinlikləri birlikdə aradan qaldırmağa çağıran, ümumxalq səadətinə nail olmaq, müsibət və bədbəxtliklərdən nicat yolları arayıb tapmaq üçün hamını yekdil, həmrəy olmağa dəvət edən, gözəl yaşayışdan ibarət təzə həyata qovuşduran, vətəndaşlarının əyinlərinə istiqlal paltarı geydirən əsas vasitədir” (6, 10).
Göründüyü kimi filosof dilin mahiyyətinə daha geniş, əhatəli sosial-siyasi məna verir və milli vəhdətin həqiqi mənasının və həyati gücünün də yalnız dil birliyi sayəsində mümkünlüyünü irəli sürür. O, dil birliyini insanların birliyini təmin edən digər vacib amillə – din birliyi ilə müqayisədə götürərək, dil birliyinin din birliyindən daha möhkəm və dayanaqlı olduğunu əsaslandırır: “…dil az müddət ərzində dəyişməyi və ya başqası ilə əvəz olunmağı qəbul etmir. Din isə belə deyil. Tarix göstərir ki, eyni bir dildə danışan bir millət min il ərzində öz dilinə ciddi xələl gətirmədən dinini dəyişir, başqası ilə əvəz edir. Buna görə də dil birliyindən yaranan əlaqə və ittifaqın təsiri dini əlaqələrin təsirindən daha güclüdür” (6, 10).
Amma Əfqaninin təlimində bu iddia yalnız milli birlik üçün keçərlidir. Şeyxin fikrincə müxtəlif adət və ənənələrə malik millətləri bir araya gətirən birlikdə isə milli bağlılığın yerini din bağlılığı tutur; məsələn, İslam dini adəti, ənənəsi və milləti fərqli bir çox xalqı bir araya toplamışdır.
Bununla da “millətdən kənarda səadət yoxdur, dilsiz də millət ola bilməz” deyərək milli birlik fəlsəfəsi kimi mütərəqqi bir konsepsiya ortaya qoyan Cəmaləddin din birliyini milli kimliyin komponentlərindən biri kimi qəbul etsə də, millətin formalaşmasında dil birliyini önə çəkir, din birliyinin isə ümmətin yaranmasında başlıca amil olduğunu vurğulayırdı. O, milli birliyi dini birliyə qarşı qoymurdu, əksinə, onların arasındakı fərqləri və əlaqəni üzə çıxararaq, din bağlılığının daha geniş məzmun daşıdığını qeyd edirdi: “Dini təəssüblə milli təəssüb arasındakı fərq dini təəssübün daha müqəddəs, daha təmiz və faydasının daha əhatəli olmasındadır” (3, 131).
Cəmaləddinə görə soy bağlılığı, millət hissi fitri deyil və insanın təbii quruluşundan irəli gəlməyib, müəyyən həyati zərurətlərdən və təlim-tərbiyədən yaranır. Buna görə də “insanlar mütləq hakim olan Allahın varlığını bildikdən sonra, artıq milliyət bağlılığından uzaqlaşaraq hüquqlarının qorunması, haqq və şərəflərinin müdafiəsi üçün Ona bağlanırlar” (2, 82), bununla da millət bağlılığı və milliyyətçilik ortadan qalxır. Mütəfəkkir hesab edirdi ki, müsəlmanların milliyyətçilikdən üz çevirmələri, dini bağlılıqdan başqa bir bağlılıq tanımamalarının sirri də bundadır: “İslama bağlanan bir insanda inanc tam yerləşincə, milliyyət və xalq bağlılığı yerini daha əsas olan əlaqələrə verir, ümməti maraqlandıran mövzulara yönəlir. Artıq onu başqalarına bağlayan bağ dini inanc bağıdır” ( 2, 82-83).
Şeyx təəssüb və əsəbiyyə anlayışlarını da bu kontekstdən şərh edir. Onun fikrincə təəssüb daha çox soy, qövm birliyi anlamını verir. Ancaq bu kəlmə geniş mənalandırılaraq, həm də dini bağlılıqla birləşən insanların həmrəyliyini ifadə edir. Deməli, təəssüb əsəbiyyə sahibi olmaqdır, yəni öz ailəsini, vətən, din və millətini qoruma və müdafiə etmə səyidir. Milliyyətçilik anlamında əsəbiyyənin şəriət baxımından heç bir dəyəri yoxdur, çünki dini bağlılıq xaricində olan hər cür bağlılıq Allahın Rəsulu tərəfindən “əsəbiyyətə dəvət edənlər bizdən deyildir” cümləsi ilə qadağan edilmişdir. Bu baxımdan Əfqaninin İslam birliyi konsepsiyası dini əsəbiyyə xaricində milli əsəbiyyəni rədd edir: yəni milli birlik yalnız dini birlik çərçivəsində məqbul sayılır.
Cəmaləddinin şərhində dini əsəbiyyə ən müqəddəs bağdır və dini bağlantı Allahın insanlara bəxş etdiyi etdiyi ən qüvvətli bağlılıqdır. Buradan da mütəfəkkir müsəlmanların birləşməsinin ilahi hökm olması nəticəsinə gəlmişdir: bu hökmün “bütün müsəlmanlar tərəfindən qəbul edilməsi şəriətin əmrləri arasına girmiş, bunu qəbul etməmək dindən çıxmaqla bərabər tutulmuşdur” (1, 179).
Əfqani müsəlmanların əsrlər boyu heç bir zaman qövm və soy bağlılığına dəyər verməyərək şəriətin bu hökmünə əməl etdiklərini və İslam ümmətinin bütövlüyünü qoruduqlarını qeyd edərək, yazırdı ki, buna görə də “ərəb türkün hakimiyyətindən nifrət etməz. Fars ərəbin hakimiyyətini qəbul etməkdən çəkinməz. Hindli əfqanlının əmrinə tabe ola bilir. Heç bir müsəlmanda bu üzdən üzünü turşutma görünməz” (2, 84).
Nəticədə Əfqaninin qənaəti bundan ibarətdir ki, milli təəssüb ifrata varmayıb dini təəssübə, müsəlmanların birləşməsinə və həmrəyliyinə mane olmadığı təqdirdə onu qorumaq və inkişaf etdirmək lazımdır. Amma dini təəssübü rədd edərək onun yerinə milli təəssübü qoymaq cəhdi heç milli birliyi də təmin edə bilməz və bununla da insanları bir araya gətirən bağlılıq tamamilə aradan qaldırılmış olar.
Qeyd etmək lazımdır ki, mütəfəkkirin dini təəssüb daxilində milli bağlılığa, milli dilə və mədəniyyətə dəyər verməsi müsəlman xalqlarda milli şüurun oyanmasına və formalaşmasına ciddi təsir göstərmişdir. Bu haqda milli ideologiyamızın öndərlərindən olan M.Ə.Rəsulzadə yazırdı ki, müsəlman aləmində milli şüurun oyanmasının zəruriliyini ilk dəfə C.Əfqani göstərmişdir və onun ideyaları türkçülük ideologiyasının siyasi sistem kimi ön plana çıxmasına təkan vermişdir (9). Lakin nəzərə alınmalıdır ki, Cəmaləddin, bəzi müəlliflərin iddia etdikləri kimi millətçiliyi ayrıca siyasi bir konsepsiya kimi irəli sürməmişdir; yuxarıdakı təhlillərdən də göründüyü kimi, o, milli dirçəliş və birliyi İslami birlik və oyanış çərçivəsində qəbul edir, başqa sözlə, türkçülük, ərəbçilik və s. onun can atdığı əsas məqsəd olmamışdı.
Belə bir fikir Əfqaninin həm millətçi, həm də panislamist olması anlamına gəlir və onun görüşlərinin ikili, ziddiyyətli xarakter daşıdığını deməyə imkan yaradır ki, bu da filosofun təliminə düzgün yanaşma deyil. Mütəfəkkirin düşüncəsində millətçilik heç zaman son məqsəd deyil, İslam birliyinin və müsəlmanların siyasi azadlığının gerçəkləşdirilməsi üçün bir vasitə olmuşdur. Onun XIX əsrin 70-80-ci illərində Misirdə və Hindistanda müsəlmanların milli şüurunun və vətənpərvərlik hisslərinin oyanışı, islam dövlətlərinin yadelli boyunduruğundan xilası və müstəqilliyi yolundakı fəaliyyəti də bu aspektdən dəyərləndirilməlidir.
Həmin dövrdə Əfqani İslam ölkələrinin birbaşa, yaxud dolayısı ilə yadellilərin idarəsi altında olduğu müddətdə birliyin mümkün olmadığını dərk edir və İslam birliyi layihəsini arxa plana keçirir. Amma Əfqani dil birliyi üzərində qurulan milli birliyin din birliyindən daha möhkəm və dayanaqlı olduğunu qəbul etsə də, müsəlmanlar üçün dini birliyin milli birlikdən vacib olduğunu ön plana çəkirdi.
Cəmaləddinin milli dil, milli birlik, milli dəyərlərə qayıdış və yurt sevgisi haqqında mütərəqqi ideyalarının İslam Şərqində milli düşüncənin oyanışına təsiri danılmazdır. Amma bu, bəzi müəlliflərin də yazdığı kimi, millətçilik konsepsiyasının onun təlimində aparıcı yer tutduğunu söyləməyə əsas vermir. Əfqani ömrünün sonuna qədər İslamçı olmuş, İslam birliyi ideyasının gerçəkləşdirilməsi uğrunda mücadilə vermişdir. Millətçilik ideologiyasında (türkçülük, ərəbçilik və s.) isə İslam dini mənəvi-birləşdirici amil kimi qəbul olunsa da, ön sıraya milli birlik çıxır.
Araşdırmalar göstərir ki, C.Əfqaninin düşüncəsində və fəaliyyətində İslam birliyi ideyası prioritet olsa da, milli birlik, milli özünüdərk və oyanış çağırışı dövrün tələbləri ilə səsləşmiş və müsəlmanlar arasında böyük əks-səda doğurmuşdur. İslam dünyasında milli dirçəlişin, milli-mənəvi dəyərlərə qayıdışın, mədəni-milli düşüncənin formalaşmasının ideya zəmini olmuşdur. Y.Akçuraoğlu düzgün olaraq yazırdı ki, C.Əfqani “bütün İslam aləminin yaşaya bilməsi üçün müsəlman millətlərin milli şüura sahib olmaları gərəyinə inanmışdır. Əfqani, İslam aləminin hər tərəfinə düşüncələri ilə, sözləri ilə, işləri ilə çox bərəkətli toxumlar saçmış və Batı türklüyündə olduğu kimi Quzey türklüyündə də milliyyət fikrinin inkişafına xidmət etmişdir” (5, 33 ).
Şeyx Cəmaləddinin dini-islahatçı təlimi və ictimai-siyasi fəaliyyəti, o cümlədən milli birlik fəlsəfəsi həm Avropanın ictimai-siyasi və elmi dairələrində, həm də Şərqdə – müsəlman ziyalılar və mütərəqqi düşüncəli ruhanilər arasında yaxşı məlum idi. Əfqani müsəlman maarifçiliyinin, islahatçılıq və modernləşmə hərəkatının parlaq nəslinin ustadı idi. Türk dünyasının bir sıra görkəmli aydını onu öz müəllimi hesab edirdi. Araşdırmalar göstərir ki, Azərbaycanın Ə.Ağaoğlu, M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Hüseynzadə, Ü.Hacıbəyov, C.Cabbarlı, C.Məmmədquluzadə, H.Minasazov və b. kimi mütəfəkkiri və maarifçisi C.Əfqaninin əsas ideyaları – İslam birliyi və milli vəhdət fəlsəfəsi ilə yaxından tanış olmuşlar, xüsusən də onun milli birlik və milli dil haqqında mütərəqqi ideyalarından bəhrələnmişlər və bu ideyaları dövrün tələblərindən, xalqımızın ictimai-siyasi və mədəni inkişaf xüsusiyyətlərindən çıxış edərək şərh və təbliğ etmişlər.
XX yüzilliyin əvvəllərində Azərbaycan ictimai-fəlsəfi düşüncəsində milli kimlik, milli dil və özünüdərk məsələsi ən aktual məsələlərdən idi. Maarifçilər və milli ideologiyamızın yaradıcıları C.Əfqani kimimilli şüurun oyanışını, xalqın ana dilində maariflənməsini əsarətdən, mövhumat və cəhalətdən xilas olmağın əsas amili kimi önə çəkirdilər. Bu da təbii idi, çünki bu dövrdə milli varlıq olaraq vahid adımız belə yox idi, rus şovinistləri bizi tatar, yaxud müsəlman adlandırırdılar. Elə özümüz də milli kimliyimizi dərk etməyərək onu dini kimliyimizlə eyniləşdirirdik. Bu haqda Ü.Hacıbəyovun “Dil” başlıqlı məqaləsindən ətraflı məlumat almaq olar[1].
Üzeyir bəy yazırdı ki, bizim bir nəfərimizdən soruşsan ki: “Sən kimsən? Deyər müsəlmanam. Hankı millətdənsən? Müsəlman millətindən. Nə dinindəsən? Müsəlman dinindən. Nə dili danışırsan? Müsəlman dili. Halbuki özü türkdür, dini İslam dinidir, dili də türk dilidir. Daha burasını düşünən yoxdur ki, müsəlman adında millət yoxdur, müsəlman adında dil yoxdur, müsələman – yəni İslam dinini qəbul etmiş bir adam deməkdir” (7, 210).
Azərbaycan milli mətbuatının yaradıcısı H.Zərdabinin görüşlərinə Cəmaləddin ideyalarının birbaşa təsiri haqda əlimizdə tutarlı fakt yoxdur. Amma yəqin ki, Həsən bəyin “nam və iştihari Aləmi-islamcə məruf olan” (Ə.Ağaoğlu) C.Əfqani ideyaları ilə tanışlığı olmuşdur. H.Zərdabinin milli kimlik, dil və din barədə yazdıqları Şeyxin fikirləri ilə üst-üstə düşür. Bu baxımdan onun “Həyat” qəzetində (yanvar, 1906-cı il) çap etdirdiyi “Dil və din”, “İttihadi lisan” və “Dil davası” adlı məqalələri maraq doğurur. Zərdabi də C.Əfqani kimi millətin təşəkkülündə dil və dini əsas amil hesab edirdi: “…hər tayfa gərək iki şeyi bərk saxlasın ki, bu şeylər hər tayfanın dirəkləri hesab olunurlar və onların tayfa olmağına səbəbdirlər.
Bu şeylərin birisi dil və o birisi din və məzhəbdir. Elə ki, bunların birisi əldən getdi, tayfanın beli sınan kimidir. İkisi də gedəndə tayfa qeyri tayfalara qarışır, mirur ilə yox olur…. Dil və məzhəb tayfanın ruhu kimidir. Necə ki, ruh çıxanda bədəndən bircə cəmdək qalır və bu cəmdək mirur ilə çürüyüb yox olur, habelə dilsiz və məzhəbsiz tayfa da gərək mirur ilə yox olsun” (11, 237).
Göründüyü kimi Zərdabi həm dili, həm də dini millətin mövcudluq faktoru hesab edir, dilsiz və dinsiz millətin məhvə məhkum olduğunu vurğulayır. Bununla bərabər o, xalqın milli-mədəni inkişafında ana dilinin rolunu yüksək dəyərləndirirdi. Həsən bəy yazırdı ki, istəyirsinizsə millətimiz yaşasın, qabağa getsin, elmi və maarifi olsun, ona ana dili verin, o yazsın, qabağa getsin, məktəblər bina edib, öz dillərində elm, təhsil etsin. O, dili xalqın mənəvi siması, milləti yaşadan əsas amil hesab etmiş və həyatı boyu dilin saflığı uğrunda mübarizə aparmışdır.
Qeyd edək ki, Azərbaycan mütəfəkkirləri C.Əfqaninin dini və siyasi-fəlsəfi ideyalarını olduğu kimi qəbul etmirdilər və onlara yaradıcılıqla və tənqidi yanaşırdılar. Məsələn, Ü.Hacıbəyli, C.Məmmədquluzadə və b. Şeyxin İslam birliyi konsepsiyasını tənqid edərək ona qarşı dil, millət birliyi ideyasını qoyurdular.
C.Əfqaninin ideyaları “Türk təfəkkür və təhririnin çox canlı və həyəcanlı bir siması” (M.Ə.Rəsulzadə) olan Əhməd bəy Ağaoğlunun yaradıcılığına daha çox təsir göstərmişdir. Ə.Ağaoğlu müasirləri arasında daha şanslı olmuşdur: o, milli azadlıq, dil və din birliyi və s. haqqında söhbətləri C.Əfqaninin öz dilindən dinləmək imkanı qazanmışdır. Parisdə təhsil aldığı illərdə Şeyxlə şəxsi tanışlığı, habelə təhsilini başa vurub Vətənə dönərkən yolüstü o vaxtlar İstanbulda olan Cəmaləddini ziyarət etməsi Əhməd bəyin dünyagörüşünün formalaşmasına və yaradıcılığına dərin təsir göstərmişdir. Ə.Ağaoğlu öz yazılarında Əfqaninin şəxsiyyətinə və əsərlərinə dönə-dönə müraciət etmişdir. Xüsusən İslamla bağlı məqalələrində onun daha sıx müraciət etdiyi mənbə Əfqani irsi olmuşdur.
Ə.Ağaoğlu adını yazılarında böyük hörmətlə çəkdiyi C.Əfqani kimi dili və dini millətin[2] ən mühüm əsaslarından hesab edirdi. O, millətin əsas komponentlərini məşhur fransız şərqşünas E.Renanın görüşlərinə uyğun olaraq belə sıralayırdı: “Birincisi lisan ikincisi din, adət və əqidələr, üçüncüsü müştərək tarix, müştərək vətən və müştərək müqəddərat” (4, 293).
Milli varlıqda dil birliyini ilk vacib amil kimi qəbul edən Ağaoğlu bütün fəaliyyəti boyu milli dilin saflığı, zənginləşməsi və inkişafı məsələsinə diqqət yetirmiş, ana dilini bilməyi xalqa xidmətin birinci amili saymışdır. O, da Əfqani kimi hesab etmişdir ki, milli birlikdə dəyişməz qalan komponent dildir. Dil mahiyyəti dəyişmədən inkişaf xüsusiyyətlərini daşıyır. Bununla bərabər Ə.Ağaoğlu müəllimindən, eləcə də digər mütəfəkkirlərdən fərqli olaraq dilin də zaman və şərtlərə görə dəyişə bilməsini xüsusi qeyd etmişdir. Onun yazdığına görə əbədilik qoxusu az-çox dildən gəlsə də, bu da gerçək və genəl deyildir.
Əhməd bəy millətin təşəkkülündə dinin də rolunu yüksək dəyərləndirirdi, yazırdı ki, milli kimlikdə dildən sonra yeganə bir amil dindir. Din olmadan millətin heç bir anlamı yoxdur, din millətin ruhu və mayasıdır: “Hətta, milli lisanın, milli adətlərin, milli tərzi-düşüncənin, məişətin təəssüsü üzərinə belə dinin böyük və birinci dərəcədə təsiri vardır” (4, 294). Müəllimi Cəmaləddin kimi o, da dinin dəyişkənliyini qəbul edirdi və yazırdı ki, tarixdə elə bir millət yoxdur ki, dinini ən azı iki dəfə dəyişməmiş olsun.
Ağaoğlu da ustadı kimi xalqın inkişafını İslamın təməl prinsiplərinə qayıdışda, milli şüurun oyanmasında və Qərb dəyərlərinin mənimsənilməsində görürdü. Onun yaradıcılığının ana xəttini bu ideyalar təşkil edirdi.
Tədqiqatlarda göstərilir ki, Ə.Ağaoğlunun dünyagörüşü islamçılıqdan türkçülüyə, oradan da qərbçiliyə təkamül etmişdir. Y.Akçuraoğlu yazırdı: “Əhməd bəy Ağayev, türk milliyyətçiliyi fikrinə, Şeyx Cəmaləddin Əfqani kimi bütün müsəlmanların, hətta bütün doğuluların həyat, xoşbəxtlik, bağımsızlıq və gələcəyi qayğısı ilə bir neçə mərhələdən keçərək çata bilmişdir” (5, 89). Lakin elə başa düşülməməlidir ki, bu fikir cərəyanları onun düşüncəsində bir-birini əvəzləmişdir, əksinə, Əhməd bəy yaradıcılığının xüsusən də son dövrlərində hər üç mövzuya müraciət etmişdir. O, türk-islam sintezinin manifesti sayılan “Türk aləmi” silsilə yazılarında islamçılarla türkçülər arasındakı mübahisəli məsələlərin tənqidi təhlilini verir və millətçiliyi İslamın dinamik gücü kimi göstərərək, İslamla millətçilik məfkurəsinin bir-birinə zidd olmadığını əsaslandırırdı (4, 200).
Göründüyü kimi, milli birlik və dirçəlişi İslam birliyi çərçivəsində məqbul sayan C.Əfqanidən fərqli olaraq Ə.Ağaoğlu milli və dini kimliyi vəhdətdə götürür, başqa sözlə desək, islamçılıqla türkçülüyün sintezini yaradır.
Milli düşüncəmizin digər bir öncülünün – Əli bəy Hüseynzadənin görüşləri də C.Əfqaninin mütərəqqi ideyaları ilə səsləşir. Ə.Hüseynzadənin “Siyasəti-fürusət” əsərindən məlum olur ki, müəllif Şeyx Cəmaləddinin fəaliyyətinə və dünyagörüşünə yaxından bələd olmuşdur.
Əli bəy Hüseynzadə dedikdə ilk növbədə “Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” üçlü formulu yada düşür. Amma o da danılmaz həqiqətdir ki, bu formulun ideya əsaslarının ilk nümunəsi Əfqaninin görüşlərində öz əksini tapmışdır. Cəmaləddin nəzəri şəkildə sistemləşdirməsə də, onun fəaliyyətinin və ideyalarının təməlində üç əsas ideya – ilkin, həqiqi İslama qayıdış, milli şüurun oyanışı və Qərbin texnoloji və demokratik dəyərlərindən bəhrələnmək çağırışı (bəzi müəlliflər yanlış olaraq Əfqanini yalnız islamçılığın nümayəndəsi kimi təqdim edirlər) dayanır. Əli bəyin böyüklüyü ondadır ki, əsas ideyaları A.Bakıxanov, M.F.Axundzadə, C.Əfqani və H.Zərdabi tərəfindən işlənib hazırlanmış milliləşmək, islamlaşmaq və Avropalaşmaq tezislərini nəzəri-fəlsəfi cəhətdən hazırlayaraq ideoloji bir sistemə çevirə bilmiş, İslam-Türk xalqlarının milli dirçəlişi və inkişafında bu üçlü düsturun gerçəkləşməsi zəruriyyətini göstərmişdir.
Ə.Hüseynzadə ötən əsrin əvvəllərində millətin və milli düşüncənin inkişafı üçün çox mühüm ədəbi-mədəni fikir mühitinin yaranmasını təmin etmişdir. Onun “Həyat” qəzetində və “Füyuzat” jurnalında dərc etdirdiyi, tək mövzusuna görə deyil, həm də elmi məzmununa görə sanballı məqalələrində türkçülük və türk birliyi, milli dil və tərəqqi, İslam birliyi kimi ideyaların və avropalaşmanın vacibliyi əsaslandırılırdı. Əli bəy türklərin irq və dillərinə dair araşdırmalar apararaq, bütün türk qövmlərinin bir birlik təşkil etdiklərini və vahid türk dilinin əhəmiyyətini vurğulayırdı. Şeyx Əfqani kimi Ə.Hüseynzadə də yazırdı ki, “elm və maarifin xalq tərəfindən mənimsənilməsi üçün, millət gərək öz dilində təhsil alsın, millət dilinin qədrini bilsin və onun tərəqqisinə çalışsın” (8, 69).
Millət, milliyət, milli dirilik, milli mədəniyyət, dil və din birliyi məfhumlarının mahiyyətini, məzmun tutumunu və milli tərəqqidə onların yerini ən çox təhlil edən milli ideologiyamızın baş ideoloqu Məhəmməd Əmin Rəsulzadə olmuşdur. Onun bir çox məqalələri, özəlliklə də “Dirilik” jurnalında çap etdirdiyi silsilə yazıları bu anlayışların araşdırılmasına həsr edilmişdir. Bu araşdırmalardan öncə isə Məhəmməd Əmin C.Əfqaninin “Milli vəhdət fəlsəfəsi və dil birliyinin həqiqi mahiyyəti” məqaləsini fars dilindən türk dilinə tərcümə edərək “Türk yurdu” jurnalında (1911-ci il) dərc etdirmişdir. Şübhəsiz ki, bu məqalə Rəsulzadənin düşüncəsinə təsirsiz qalmamışdır. Cəmaləddinin məqaləsi bu cümlə ilə başlayırdı: “Millətdən kənarda səadət yoxdur, dilsiz də millət ola bilməz”, Məhəmməd Əmin isə bir neçə il sonra yazırdı: “Dilsiz millət olmadığı kimi, millətsiz də bir dil ola bilməz”. Amma M.Ə.Rəsulzadə Şeyxin fikirlərini sadəcə təkrarlamır, mövzunu daha da genişləndirərək millət, qövm, milliyyət və milli mədəniyyət anlayışlarının elmi şərhini verirdi.
“Diriliklərin ən qiymətlisi milli dirilikdir” deyən Rəsulzadə millətpərəstliyin və milli diriliyin nə olduğunu yaxşı bilmək üçün əvvəlcə millətin nə olduğunu öyrənməyin vacibliyini qeyd etmişdir. O, ilk növbədə ümmət və millət anlayışlarını bir-birindən ayırmışdır. “Milli dirilik” məqaləsində yazırdı ki, bizdə “ümmət” və “millət” kəlmələrinin fərqi ayrılmamışdır, “…qövmiyyət və cinsiyyət camesini andıran «millət» kəlməsi həmkeş və həmdinlik camesinə aid olan «ümmət» kəlməsilə qarışmış və «milləti-islam» təbiri məşhur olmuşdur” (10). Mütəfəkkir bu iki anlayış arasındakı fərqi göstərərək ümmətin dini məna daşıdığını, millətin isə “dindaşlıqdan əlavə bir çox “daşlıqları” da came olduğu kimi, bilxassə dil birliyini lazım gətirdiyini” vurğulamışdır. Sonralar «Açıq söz» qəzetində (1915-ci il) ilk dəfə olaraq “müsəlman”, “tatar” sözlərini “türk” sözü ilə əvəzləyərək, «Biz türkük!» deyən M.Ə.Rəsulzadə bununla da «ümmət» və «ümmətçilik» dövrünün bitdiyini, «millət», «türk millətçiliyi» dövrünün başlandığını elan etmişdir.
M.Ə.Rəsulzadə “Milli dirilik” məqaləsində millətə tərif verərək onu “dil birliyi, adət və əxlaq birliyi, ənənati-tarixiyyə və nəhayət etiqadati-diniyyə birliklərinin məcmusundan mütəşəkkil bir məhsul” (10) adlandırır. O, bu ünsürlərdən dilə üstünlük verərək millətin formalaşmasında və mövcudluğunda dil birliyinin rolunu və önəmini əsaslandırır: “Dil millətin böyük hissəsidir. Onun zahiri və batinidir. Millətləri biri-birindən ayıran ən böyük əlamət, iştə bu dil damğasıdır… Milliyyətin ümdə rüknünü təşkil edən şey dildir. Dil adətən hər bir heyətin hansı bəşər dəstəsinə mənsub olduğunu göstərən bir lövhədir. Dil milliyyətin hamısını təşkil etməsə də, yüzdə doxsanını vücuda gətirən böyük bir amildir” (10). Məhəmməd Əminə görə dil millətlə bərabər yaranır, dilsiz millət olmadığı kimi, millətsiz də bir dil ola bilməz. O, dili millətin yeganə rüknü hesab etmir, ancaq digər elementlər arasında dilin ən mühüm amil olduğunu vurğulayır.
M.Ə.Rəsulzadə milləti formalaşdıran komponentlər içərisində dil və dini daha sabit sayır, lakin bu ikisi arasında da seçim edərək dili önə çəkir. Onun fikrincə din dil qədər mətin və möhkəm hesab oluna bilməz. Dil isə “daimidir, baqidir. Tərəqqi və təkamül edirsə də, əsaslı bir etilaf və təğyirə uğrayamaz. Halən ki, tarixdə bir çox dinlər dəyişmiş olan millətlər mövcuddur. Zatən heç bir millət yoxdur ki, dinin kərratla dəyişmiş olmasın” (10).
Bununla bərabər Rəsulzadə milli birliyin yaranmasında və qorunmasında din amilinin rolunu və təsir gücünü yüksək dəyərləndirirdi. Onun fikrincə milli varlıqda din dildən sonra gələn amil olsa da, müəyyən şəraitdə dildən daha təsirli bir qüvvə şəklini ala bilər; din bir millətin dilinin əbədi qalmasına və milliyyət fikri və amalının inkişafına səbəb olur. Dini etiqad milləti bir çox bəlalardan qorumaq xüsusiyyətinə malikdir. Mütəfəkkirə görə din əxlaq və adət üzərində fövqəladə təsirə malikdir və bundan dolayı millətin formalaşmasında mühüm yer tutur: “Dil ilə bərabər dində də bir olan millətlərin mərifəti-qövmiyyətləri daha tez hasil olub, aralarında milli vicdan daha əvvəl inkişaf ediyor” (10).
Bu alıntılardan göründüyü kimi milli birlikdə dil və dinin nisbəti məsələsində M.Ə.Rəsulzadənin fikirləri C.Əfqaninin ideyaları ilə səsləşir. Ancaq Şeyxdən fərqli olaraq Məhəmməd Əmin milli birlik, millət, milliyyət, dil, mədəniyyət, din, əxlaq kimi anlayışların məzmun tutumunun geniş elmi təhlilini vermişdir. O, sonralar – Türkiyədə yaşadığı dövrdə də bu məsələyə yenidən qayıtmış, araşdırmalar apararaq “milliyyət”lə “millət”in mahiyyət fərqlərini müəyyənləşdirmiş, milliyyəti etnik, milləti isə siyasi bir anlayış kimi şərh etmişdir. Bu isə ayrıca tədqiqat mövzusudur.
Araşdırmalarımız göstərdi ki, Azərbaycan ziyalıları və maarifçiləri C.Əfqaninin dini və siyasi-fəlsəfi ideyalarına yaxından bələd olmuş, öz əsərlərində onun xüsusən milli birlik fəlsəfəsinə və islam birliyi ideyasına münasibət bildirmişlər. Millət, dil və din birliyi məsələsində mütəfəkkirlərimizin görüşləri Əfqaninin fikirlərinə əsasən uyğundur. Ziyalılarımız da Şeyx kimi dili milli mədəniyyətin ifadə vasitəsi, milli birliyin ən möhkəm dayağı kimi dəyərləndirmiş, milli birliyin təşəkkülündə dini də əsas amillərdən hesab etmişlər. Amma milli ideologiyamızın yaradıcıları dövrün ictimai-siyasi və mədəni şərtlərindən çıxış edərək ümmətçiliyin – yəni dini birliyin yerinə millətçiliyi – milli birliyi, Azərbaycan türkçülüyü ideyasını gündəmə gətirmiş, milli ideologiyamızın təməl prinsiplərini işləyib hazırlamışlar.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat
- C.Afqani. Birlik ve hakimiyet / C.Afqani, M.Abduh. El-Urvetul – Vuska. İst.: Bir Yayıncılık, 1987.
- C.Afqani. Irkçılık ve islam / C.Afqani, M.Abduh. El-Urvetul – Vuska, İst.: Bir Yayıncılık, 1987.
- C.Afqani. Taassup / C.Afqani, M.Abduh. El-Urvetul – Vuska. İst.: Bir Yayıncılık, 1987.
- Ə.Ağayev. Türk Alemi / Türk Yurdu. – İst., 1911, sayı 1.
- Y.Akçuraoğlu. Türkçülüyün tarixi. – Bakı, 2006.
- C.Əfqani. Milli vəhdət fəlsəfəsi və dil birliyinin həqiqi mahiyyəti / C.Əfqani. Seçilmiş əsərləri. – Bakı, 1998.
- Ü.Hacıbəyov. Dil / Seçilmiş əsərləri, iki cilddə. – Bakı, 2005, II cild.
- Ə.Hüseynzadə. Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir. – Bakı, 1997.
- М.Э. Расулзаде. О пантуранизме. С предисловием Н.Жордания http://www.rasulzade.org/books.html
- M.Ə.Rəsulzadə. Milli dirilik. Azərbaycan davası. Məqalələr, nitqlər – 1914-1954. http://tarixci.azeriblog.com/2008/11/18/milli-dirilik-azerbaycan-davasi-m-e-resulzade
- H.Zərdabi. Seçilmiş əsərləri. – Bakı, 1960.
[1]Bu məsələ M.Ə.Rəsulzadənin “Milli dirilik” məqaləsində də geniş təhlil olunur. Bax: M.Ə.Rəsulzadə. Milli dirilik. Azərbaycan davası. Məqalələr, nitqlər – 1914-1954. http://tarixci.azeriblog.com/2008/11/18/milli-dirilik-azerbaycan-davasi-m-e-resulzade
[2] Qeyd edək ki, Ə.Ağaoğlu “Türk aləmi” silsilə yazılarında qövmiyyət və millət anlayışlarını eyni mənada istifadə etmişdir.
Müəllif: Milli Kimlik Araşdırmaları qrupunun üzvü, Qəmər Mürşüdlü
