Qərb dünyası üçün xüsusilə son illərdə İslam dininin maraq doğurması sosioloji baxımdan tədqiq edilməsi ilə birlikdə, müstəqil yeni Türk Cümhuriyyətlərini də araşdırma layihələrində 70 illik dini və milli təziq prosesindən sonra İslamın yenidən canlanması və buradakı faktorlar da diqqət çəkmişdir. Əslində dini duyğuların yenidən canlanması ictimai reallıq olduğu qədər, Sovet hakimiyyəti dövründə də dinin varlığını davam etdirməsi xarici tədqiqatçılar kimi, sovet hakimiyyəti idarəçilərinin də qəbul etdiyi sosial-mədəni reallıq idi. Dini duyğuların milli kimliklərdə mövcudluğu isə danılmaz bir fakt olaraq qalır.
Dini – simvollar sistemi kimi ələ alan amerikalı antropoloq Giirtz bildirmişdir ki, bu simvollar sistemi insanlarda təsirli və uzun müddət davam edən ruh hallarının və motivlərinin formalaşmasında böyük rol oynayır. Belə ki, bu ruh halları və motivlər yeganə həqiqət olaraq görünür (1, 90). Entoni Ualles kimi antropoloqlar isə dinin təbiətüstü varlıqlar, qüdrətlər və qüvvətlərlə əlaqəli inanc və ayinlər olduğunu bildirmiş, dini inancların dualar, ilahilər, miflər, nağıllar, normalar və əxlaqa aid əmrlər olaraq şifahi təzahürlərini də diqqətə almışdırlar (2, 466). Ualles miflərlə rasionallaşdırılmış rituallar toplusunu (mərasimləri) dinin əsas fenomeni və ya davranış halındakı din olaraq adlandırmışdır (3, 410). Cəmiyyətin dini mərasimləri isə bütünlükdə onun mədəni irsini də formalaşdırır. Bu baxımdan dini kimliklər, milli kimliklərdə öz əksini tapır.
Son əsrdə “kimlik” məfhumu istiqamətində “etnik kimlik” və “milli kimlik” mövzusu sosial-psixoloji və ən çox da sosioloji perspektivdə müzakirə edilmişdir. Biz də “milli kimlik” və “din” faktını müzakirə edəcəyimiz üçün ilk əvvəl terminoloji baxımdan “milli kimlik” və “din” məfhumunu ələ alıb, sosioloji baxımdan əlaqələndirməyə çalışacağıq.
- Milli kimlik və din
- Sosioloji baxımdan kimlik məfhumu
Kimlik (identity) məfhumu XX əsrin ən mübahisəli problemlərindən biri olmuşdur. Kimlik məfhumu, geniş mənada, insanın mənliyinə, öz-özü haqqındakı hisslərinə və fikirlərinə işarət edilərək istifadə edilir. Bəzi hallarda kimliyimiz, içində var olduğumuz və zaman keçdikcə özəlləşdirdiyimiz, sosiallaşma prosesində formalaşmış sosial rollarla meydana gəlir (4, 405). Kimliyi izah etdiyimizdə, eyni zamanda aidiyyət və mənsubiyyət hissi, eyni davranışların göstərilməsi də nəzərdə tutulmalıdır. Bu səbəblə kimliyi ifadə edən aidiyyət hissində mədəniyyətin də verdiği mənəvi əlaqə mühüm bir xüsusiyyətdir. Eyni zamanda insanın təlim və tərbiyəsi, sosial münasibətləri də əsas alınmalıdır (5, 13). Əsas etibarilə kimlik, insanın özünəməxsus bir xüsusiyyətidir (6, 79). Kimliğin izahında şəxsiyyət, sosial xarakter və sosial kimlik məfhumları diqqətə alınır. Şəxsiyyəti – insanın daxili və xarici mühiti ilə olan münasibət şəkli tərzində izah edildiyi kimi eyni zamanda fərdin həyata baxış tərzini formalaşdıran və təməl maraq, həyəcan, bacarıq və istedadı ifadə etdiyi kimi, eləcə də, hisslərini əhatə edən, müəyyən dərəcədə təkrərlanan davranış şəkilləri ilə birlikdə, insanın ətrafındakılarla olan münasibətini müəyyənləşdirən, onu digərlərindən fərqləndirən xarakteristik davranış, adət, müdafiə mexanizmaları və davranış şəkillərinin bütünü kimi də qiymətləndirilə bilərik (7, 78).
Ətrafdan alınan dəyərlər insanın şəxsiyyətini qismən də olsa formalaşdırır. Buna görə xarakter məfhumu şəxsiyyət ilə əlaqələndirilir. Lakin şəxsiyyət, xarakteri də əhatə edən daha geniş bir məfhumdur. Xarakteri şəxsiyyətdən fərqləndirən ən əsas amil, xarakterin daha çox əxlaqi xüsusiyyətlər üçün istifadə edilməsidir (8, 41). Sosial xarakter, insanın ilk yaşlarından etibarən sosiallaşma prosesində bəzi dəyərlərin mənimsənməsi ilə formalaşır. Ümumiyyətlə xarakter əxlaqla əlaqəli olduğu üçün, sosiallaşma prosesində mənimsənən əxlaqi dəyərlər fərdin xarakterini formalaşdırır.
Sosial kimlik- din, milliyyət, sinif, cinsiyyət kimi sosial kateqoriyalardakı xüsusiyyətləri əhatə edir. Kimliğin “sosial” olması, fərdin, özü barəsində vermiş olduğu suallara, ətraf mühit çərçivəsində cavab axtarması ilə əlaqəlidir. Fərdin mənsub olduğu sosial qrupun xüsusiyyətləri ilə ifadə edilməsi, sosial kimliklə yaxından əlaqəlidir. Sosial kimlik, mənsub olduğu mədəniyyətin fərddə müəyyənləşməsi və konkret hal almasıdır. Çünki kimlik, müəyyən bir mədəniyyətlə əlaqəlidir.
Nəticə etibarilə kimliyin meydana çıxmasında ferdin yaşadığı cəmiyyət və o cəmiyyəti dərk etməsi, hissetməsi çox mühüm olması ilə birlikdə, ona təsir edən bir çox digər faktorlar da vardır. Fərdin şəxsiyyətini, kimliyini meydana gətirən bu faktorlardan bəzilərini izah edək. Onları aşağıdakı kimi ifadə etmək olar:
- Dil, sosial bir fenomen olduğuna görə, sosial inkişaf prosesində meydana çıxar və prosesin ayrılmaz bir hissəsinə çevrilir (9, 111). Fərdin şəxsiyyətini və yaşadığı cəmiyyətin mədəniyyətini əksetdirən dil, eyni zamanda şəxsiyyət və mədəniyyətin formalaşmasında da mühüm rol oynayır (10, 29). Bir xalqın dili mədəniyyət tərəfindən təyin edilir və ya dil o mədəniyyəti əsketdirir; digər tərəfdən dil, nə şəkildə meydana gəlirsə gəlsin, mədəniyyəti təyin edər və ona şəkil verər (10, 31). Ümumiyyətlə mədəni dəyərlər birləşdirici funksiyaya sahib olan milli ünsürlər olduğu üçün milli ruhu da əks etdirirlər.
- Din, bir “həyat tərzi” ortaya qoyduğuna görə, doğuşdan ölümə qədər insanın bütün həyatını əhatə etmək mahiyyətinə də sahibdir. Din, doğuşdan başlayan təbriyə, ailə şəkli, ailə daxili münasibətlər və fərdin digər insanlarla olan münasibətləri və s. ictimai münasibətlər və hadisələr haqqında geniş şəkildə malumat verərək qaydalar qoyar. Beləliklə də həyat tərzini formalaşdırmağa çalışan insan, dinin fərdə təklif etdiyi həyat tərzindən istifadə edir. Müasir sosioloqlardan olan Mol dini, müəyyən mənada kimliyi müqəddəsləşdirən bir faktor olaraq ələ almışdır. Mola görə kimlik, bu diyalektik qarşılaşdırmada, bütünləşmə ilə əlaqəli bir məfhumdur və müqəddəsləşmə ilə reallıq qazana bilmişdir. Mol müqəddəsləşdirməni, bir məna sistemi olan kimliyi meydana gətirən, qoruyan və ehtiyac hiss edildiyində fərqlilişməni yeni kimlik mənasında qanunlaşdıran bir proses kimi gəbul edir (11, 14).
Eyni dinə mənsub olan millətlərin din düşüncəsi, millətlərin mədəniyyət müxtəlifliyinə görə, fərqli ola bilər. Məsələn biz bu fikrin nümunəsini İslam dininin fərqli mədəniyyətlərdəki fərqli təzahürlərində görə bilərik. Ərəb cəmiyyətindəki İslam düşüncəsi ilə Türk dünyasındakı İslam düşüncəsi bunun ən bariz nümunəsidir. Nəticə etibarilə mədəniyyət dini inancın praktikasında təsir edici gücə malikdir.
- Mədəniyyət məfhumu, sosiologiyada ən əsas məfhumlardan biridir. Lüğətlərdəki mənasına görə mədəniyyət, bəşəriyyətin başlandığı gündən etibarən bu günə qədər insanlar tərəfindən meydana gətirilmiş hər nə varsa; bir fərd və ya cəmiyyətin həyat tərzini şəkilləndirən örf-adət, ənənə, davranış və inanclar toplusu olaraq tərif edilmişdir (12, 68). Bəzi mütəfəkkirlər mədəniyyəti maddi və mənəvi olmaqla iki hissəyə ayırmışdır. Maddi olan mədəniyyət, mənəvi olan isə sivilizasiya olaraq adlandırılmış, mədəniyyətin (culture) milli, sivilizasiyanın (civilization) isə millətlərarası olduğu qeyd edilmişdir. Bu düşüncəyə görə mədəniyyət sadəcə bir millətin din, əxlaq, hüquq, ağıl, estetika, dil, iqtisadi və gündəlik həyatlarının ahəngli bir bütününü təşkil edir. Sivilizasiya isə, eyni inkişaf dərəcəsində olan bir çox millətin ictimai həyatlarının müştərək bir bütünüdür. Ancaq müasir dövrdə bəzi sosioloqlara görə mədəniyyət də, sivilizasiya da eyni fakta işarət edir.
Dil, din, mədəniyyət faktorlarından başqa təhsil, ailə, adət-ənənə, iqtisadiyyat, etniklik vs faktorlar da vardır ki, kimlik məfhumu ilə yaxından əlaqəlidirlər (7, 77-96).
- Milli kimliyin formalaşmasında dinin rolu
Bütün dinlərin psixoloji və sosioloji funksiyaları vardır. Bu funksiyaları ilə dinlər əslində cəmiyyətlərin çətin, daha doğrusu keçid dövrlərində ictimai və digər problemlərin həllində köməkçi təsir göstərə bilirlər. Yəni insanlarda nəyin doğru, nəyin yanlış olduğu şüurunu formalaşdırıb, düzgün istiqaməti seçmələrini təmin edirlər. İnsan ilə uca varlıq arasında əlaqə quran dindən, cəmiyyətə xas olan ənənələrin öyrənilməsində vasitə olaraq istifadə edilir və ən əsası din özü də ictimai həmrəyliyin təminində xüsusi rol oynayır.
Milli kimliklərin formalaşmasında dini reformları diqqətə alan E.Smitə görə milli düşüncələrdə dini refomrların daimi təsiri vardır (13, 63-64). Bu baxımdan da millət faktorunun ən əsas ünsürlərindən biri də o millətin mənsub olduğu dini inanc və düşüncədir. Millilik özündə dini kimliyi də əksetdirir. Digər tərəfdən burada millət və ümmət məfhumları da ortaya çıxır.
Millət, milli düşüncə və ya milli kimlik istər istəməz milliyyətçilik fikrini də ortaya qoyur. Lakin bizi maraqlandıran tərəf isə, milliyyətçilik ilə İslam arasındakı münasibətdir. Müasir dövrdə fərqli mənalar kəsb edən və mədəniyyət milliyyətçılıyı olaraq bilinən sosial, psixoloji, ideoloji, siyasi və hətta dini istiqamətin, irqçilikdən fərqli olduğu aydın məsələdir. Digər tərəfdən milliyyətçiliyi irqçilik olaraq görən ideologiyalar da olmuşdur, lakin bu ideologiyalar artıq tarix səhnələrində qalmışdır. Müasir dövrdə milliyyətçilik, öz varlıq və birliyini, mədəniyyətə aid şəxsiyyətini qoruyub, davam etdirmə istiqamətidir. Sosioloji perspektivdən məsələni ələ alıb təhqiq etdiyimiz zaman, irqçilik ilə milliyyətçiliyi üç əsas məsələdə fərqləndirmək olar:
- Millət məfhumu mədəniyyət və din kimi ünsürləri əhatə edir. Varlığını bu ünsürlərlə davam etdirir.
- Milliyyət istiqamətində digər millətlərə bərabər həyat haqqı tanınır. Əgər belə bir haqq olmasa milliyyətçiliyə, irqçilik demək olar. Burada üstünlük düşüncəsi daha fərqli sahələrə istiqamətlənmişdir.
- Mədəniyyət şəxsiyyətçiliyi təmayülündə despotizm (tahakküm) və zülm yoxdur. İnkişaf və yayılma isə sadəcə özündə var olan üstün dəyərlər, məsələn İslam kimi universal bir sistem sayəsində mümkün olar.
İslam kimlik fərqliliyini ortadan qaldırmaq istəməmişdir. Dindən kənar mədəniyyət müxtəlifliyi və kimlik fərqlilikləri onun üçün əhəmiyyət kəsb etməmiş, lakin iman və inanc fərqliliklərini isə İslama görə uyğunlaşdırmaq prinsipini hər zaman qorumuş və İslamın iman-inanc sisteminə tərs düşən fikirləri kənarlaşdırmış və ya tərbiyə etmişdir. Şəxsiyyət-kimlik-iman arasında əgər müsbət əlaqə varsa, İslamın buna əhəmiyyət verdiyini qəbul etmək lazımdır. Bu mövzuda çox sayda tarixi nümulər vardır ki, bunlardan biri də bir tarixçi səyyahın XIX əsrin ortalarında Osmanlı dövlətinin sosial-dini həyatını təhlil edərkən bildirdiyi fikirlərdir. Belə ki, müxtəlif millətlərdən, dinlərdən olan insanların İslam dövlətinin himayəsində bərabər şəkildə yaşaya bilmələri (14, 159-160), müsəlman mədəniyyətlərin kimlik məsələlərinə müsbət münasibətini açıq şəkildə göstərir.
- Azərbaycanda Sovet dövründə milli kimlik və din münasibəti
- Sovet hakimiyyətinə qədərki dövrdə milli düşüncə və din
Azərbaycan coğrafi-siyasi əhəmiyyətə sahib yeraltı və yerüstü zəngilikləri ilə hər zaman diqqət çəkici bir ərazi olduğu üçün davamlı hakimiyyət mücadilələrinə səhnə olmuşdur. Buna görə də tarixin fərqli dövrlərində yunanlar, makedoniyalılar, əməvilər, səlcuqlar, ilhanlılar, səfəvilər, osmanlılar və ruslar bu torpaqları hakimiyyəti altına almışdırlar. Bunun nəticəsində isə Azərbaycan coğrafiyası bir çox mədəniyyət və düşüncə sistemləri ilə tanış olmuşdur. Eyni zamanda bu mədəniyyət və düşüncə sistemləri ilə birlikdə Azərbaycanda bir çox din və məzhəb də təzahür etmişdir. Məsələn Azərbaycanda Atəşpərəstlik, Zərdüştlük, Bütpərəstlik, Maniheizm, Şamanizm, Yəhudilik, Xristianlıq və İslam kimi dinlərdən başqa Babək təlimi, İsmailik, Hürufilik, Babilik (15, 40) kimi cərəyanlar da yaşamışdır. Eyni zamanda Sührəverdiyyə, Mücəddidiyyə, Xəlvətiyyə, Rövşəniyyə, Səfəviyyə kimi təriqətlərin də ölkənin sosial-mədəni həyatında yer aldığı bilinir (15, 86).
Azərbaycan coğrafiyası İslam dini ilə çox qədim dövrdən tanış olmuş, Şamaxıdakı VII əsrə aid ərəb memari üslubu ilə tikilmiş məscid bu gün də tarixə şahidlik edir. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, İslam dininin Azərbaycana gəldiyi dövrdə Azərbaycanın həm cənub, həm də şimal bölgəsində bir çox şəhərlərin və yaşayış mərkəzlərinin olması (16, 80-125), bölgə xalqının oturaq mədəniyyətə İslam dini ilə birlikdə keçmədiyini, İslamdan əvvəl də burada köklü İran mədəniyyətinin bir hissəsi mahiyyətində oturaq mədəniyyətin var olduğunu göstərir. Lakin İslam mədəniyyətinin canlanması ilə bu şəhərlər və yaşayış mərkəzləri daha da inkişaf etmiş və əhəmiyyətli mədəniyyət mərkəzləri ilə əvəz edilmişdirlər.
XVIII əsrin ortalarında Azərbaycanda bir sıra müstəqil kiçik dövlətlər – Xanlıqlar meydana gəldi. Bütün xanlıqlarda mülki, rəsmi və məhkəmə işləri şəriət və yerli hüquqa görə nizamlanmış (17, 12) olduğu üçün xanlıqlararası əlaqələrdə fərqlilik mövcud deyildi. Xanlıqlarda təməl dini ünsür İslam olsa da, xristianlar və az sayda yəhudilər də olduğu üçün, onlara da əhli kitab münasibəti göstərilmiş, onların öz dini inanclarını yaşamalarına sərbəstlik verilmişdir (18, 61-75). Xanlıqlar dövründə ali dini təhsil almaq istəyən şiə din xadimləri ən mötəbər yer saydıqları İraq və İrandakı elmi mərkəzlərə, sünni din xadimləri isə Osmanlı mədrəsələrinə, xüsusilə İstanbul və Şamdakı mədrəsələr gedirdilər. Bu isə Azərbaycan müsəlman xalqının İran və Osmanlı ilə dini-mədəni hətta siyasi əlaqələrinin davamlı olaraq canlı qalmasına təsir göstərirdi.
Xanlıqlar dövründə məzhəblərarası əlaqələr müsbət istiqamətdə inkişaf etmiş, bəzi xırda ixtilaflar xaric (18, 74), böyük səviyyədə və uzun müddətli hər hansı sünni-şiə toqquşması tarixi mənbələrdə yer almamış, əksinə bu dövrdə şiə və sünni məzhəblərini birləşdirmək məqsədi ilə bir sıra kitablar qələmə alınmış (19, 250), fərqli məzhəblərə mənsub xanlıqlar arasında müttəfiqliklər və qohumluq əlaqələri qurulmuşdur (20, 526-537).
Rusiyanın XIX əsrin başlarında Azərbaycana işğal hərəkətləri nəticəsində bölgə Çarlıq Rusiyasının müstəmləkəsi halına gəlməsi, onun siyasi, fikri, ictimai və dini həyatında təsirli faktora çevrildi. Buna görə də, bir çox tədqiqatçılar Azərbaycanın müasir sosial-mədəni və sosial-dini quruluşunu şərh edərkən, əsasən Çarlıq Rusiyası və Sovet hakimiyyəti dövrlərini təhlil edib, izah etməyə çalışırlar. XIX əsrin birinci hissəsində meydana gələn ən mühüm milli hadisələr, bəzi tədqiqatçılara görə Azərbaycanın milli dirçəliş əsri olaraq bilinir. Azərbaycanda milli dirçəliş və birliyin formalaşıb, güclənməməsi üçün hər tədbiri alan Rusiya məzhəb fərqliliyini qüvvətləndirmək üçün şiələrə üçün “Şeyxul-İslamlıq”, sünnilər üçün də “Müftilik” adı altında iki fərqli qurum yaratdılar (21, 18).
Çarlıq Rusiyasının təməl siyasəti, digər Türk cəmiyyətlərində olduğu kimi, Azərbaycanda da assimilyasiya (əritmə) siyasəti olduğu üçün milli dirçəlişin və birliyin qarşısını alacaq tədbirlər diqqətə alınmış, xüsusilə məzhəb ixtilafları qızışdırılmışdır. Bu dövrdə əsasən köç siyasəti isə Xristianlaşdırma siyasətinə xidmət edirdi. Bu siyasətə görə Türkiyə və İrandan xüsusilə ermənilər bir sıra Türk cəmiyyətlərində olduğu kimi Azərbaycanın da müxtəlif bölgələrinə yerləşdirilmişdir (15, 93). Çarlıq Rusiyası dövründə Azərbaycanda dinə, dini təhsilə, dini qurumlara və müsəlman camaata təziqlər, müdaxilələr, maneələr və məhdudiyyətlər qoyulmasına baxmayaraq, bir çox tədqiqatçılara görə Azərbaycanda İslami düşüncə ənənəsi olduqca yuxarı səviyyədə davam etmişdir (22, 132). Nəticə etibarilə, Çarlıq Rusiyası dövründə Azərbaycanın milli-mənəvi dəyərləri bütün təziqlərə baxmayaraq ənənəvi şəkildə qorunmağa çalışılmış, dini və milli kimliklərin qorunması üçün müxtəlif səylər nümayiş etdirilmişdir.
- Sovet hakimiyyəti dövründə milli kimlik və dini düşüncə
Dini duyğuların varlığını davam etdirməsi və ya yenidən ortaya çıxması xarici müşahidəçilər qədər Sovet idarəçilərinin də qəbul etdiyi sosial-mədəni reallıq olması, onların dinə qarşı münasibətlərinə fərqli zamanlarda fərqli şəkildə təsir etmişdir.
Müsəlman Türk dünyasına yayılan inqilabçı bolşevik rəhbərlərin Rusiya müsəlmanlarına qarşı qatı sülhsevər və dözümlülük ifadə edən sistem sərgiləmək məcburiyyətində olduqlarını bilmələri ən azından ilk zamanlarda “sosializmin” – “milli-dini” duyğulara yaxın olduğunu nümayiş etdirmələri lazım idi (23, 153). Leninin qısa müddətli iqtidarından sonra bütün güclərin Stalinə keçməsi ilə birlikdə, Çarlıq hakimiyyətinin başlatdığı xristianlaşdırma siyasəti ruslaşdırma ilə əvəz edilərək qatı şəkildə davam etdirildi. “Torpaq” və “dil” əsaslı “milliyyətlər siyasəti” Stalin dövründə ortaya çıxdı (24, 101). Stalin dövründə şimali və cənubi Azərbaycan arasındakı dini-milli əlaqələri dondurma siyasətində “ümmət” və “millət” məfhumları ələ alınaraq, sovet rejiminə təhdid olacağı və ya rejimə uyğun gəlməyən fikirlər adı altında davam etdirilmişdir (25, 7). Dinə qarşı aparılan siyasətdə ilk əvvəl dini təhsil ocaqlarının bağlanması daha labüddü. Dinsiz təhsili müdafiə edən bu sistemin ilk illərdə istənilən nəticəni ala bilməməsinin səbəbi isə müfrədatın dinsizləşdirilməsinə və dərslərdə dindən bəhs edilməməsinə baxmayaraq müəllimlərin dindar olması idi. Eyni zamanda şagirglərin və tələbələrin ailələrinin və ətraf mühitlərinin dini düşüncəyə sahib olması da bu siyasəti reallaşdırmağa imkan vermirdi. Belə bir vəziyyətdə sovet siyasəti ateist müəllimlərin təhsil ocaqlarına cəlb edilməsini uyğun gördü.
Sovet rəhbərlərinin Azərbaycan türk millətinin dünya İslam cəmiyyəti ilə yaxınlaşması yerinə Azərbaycan milli şüurunun inkişaf etdirilməsini doğru hesab etməsi əslində “ümmət” şüurundakı birlik və bərabərlik düşüncəsinin daha təhlükəli olmasından qaynaqlanırdı. Çünki siyasi, etnik və dil əlaqələrinin fərqliliyini inkişaf etdirmək, böl və idarə et siyasətinin təməl prinsipi idi. Bu istiqamətdə ilk addım ərəb əlifbasından latın əlifbasına keçməklə atıldı. Nəticədə İslam dini ədəbiyyatının sovet müsəlmanları arasında yayılma imkanı ortadan qalxmış oldu (26). Belə olduğu halda anti-din, daha doğrusu anti-İslam təbliğatı daha rahat bir şəkildə aparıla bildi.
Stalin siyasətinin “millətlər fövqündə Sovet vətənsevərliyi” prinsipinə görə, xalqların milli ənənələri və bütün Sovet birliyi vətəndaşlarının ortaq mənfəətləri diqqətə alınıb, ölkənin bütün millətləri tək və qardaş ailənin bağrında, bölünmədən qruplaşdırılacaq (27, 51). Sovet vətənsevərliyi siyasətində xalqların milli həssasiyyəti ilə birlikdə dini həssasiyyətindən də istifadə edilmiş, insanların mücadilə ruhunu yüksəltmək üçün milli-mədəni aspektdə təbliğatlar aparılmışdır. Lakin Sovet vətənsevərliyi siyasəti 1945-ci il Böyük Vətən müharibəsinin sona çatması ilə yenə də Rus milliyyətçiliyi ilə əvəz edildi (28, 177-178). Bu dövrdə artıq milli mədəniyyətə qarşı aparılan tənqidi təbliğat milli dastanları da hədəf almışdı.
Orta Asiya Türklərinin Moskvanın bu hədəfini birmənalı qarşılamayıb, etiraz etmələri yerli aydınları “təmizləmə” siyasətinə yol açdı. Stalinin ölümündən sonra öz milli dastanlarına tam mənada və Orta Asiyalı türklərdən aylar əvvəl sahib çıxan ilk Türk dövləti Azərbaycan olmuşdu. Azərbaycanlı aydınların Stalinin bu siyasətinə o zaman etiraz etməmələrini Lemersiye Qelqeje Azərbaycan milliyyətçiliyinin daxili xarakteristik faktoru olaraq ifadə etdiyi şiə ənənəsinin “təqiyyə” prinsipi ilə izah etmişdir (29, 21). Lakin şiəlikdəki “təqiyyə” prinsipi tədqiqatçılar tərəfindən Azərbaycan İslam uləması ilə əlaqələndirilmiş olsa da, Sovet dövründə Azərbaycanlı aydınların bu prinsipi tətbiq etdiklərini düşünmək doğru deyildir, çünki xüsusilə 50-ci illərdə Azərbaycanlı aydınlar milli şüura yaxın olsalar da, dini şüura o qədər də yaxın deyildilər. Cəmiyyətin aydınlar sinifi və rəsmi qurumun nümayəndələrinin “təqiyyə” prinsipini tətbiq etdikləri fikri bu baxımdan əsassızdır.
Sovet hakimiyyətində dini bayramlarla birlikdə, dinlə əlaqəsi olmayan bir sıra ənənələrə də dini rəng qataraq qadağan edilməsi nəticəsində bəzi adət və ənənələr zamanla mahiyyətini itirib, folklorik məna kəsb etdilər. Lakin 60-cı illərdə aparılan bəzi sosioloji tədqiqatlara görə Sovet iqtidarının “qalıntılar” olaraq adlandırdığı ünsürlər əslində cəmiyyəti bütünləşdirən və birləşdirən davranışlar toplusudur. Buna görə də ənənəvi bayramlara qarşı aparılan mücadilədə iki yoldan istifadə edilmişdir. Birincisi, Sovet bayramlarını daha təmtəraqlı keçirmək, ikincisi isə, bu bayramları ənənəvi bayramlara da istinad edib, onların milli və dini məzmununu ortadan qaldırmaq və Sovet düşüncəsinə uyğun rəng vermək (30, 79-80).
Bu mənada məsələn Orta Asiya və Qafqaz Türklərinin milli və dini bayramı olan Novruz bayramını “bahar bayramı və kəndçi bayramı” adı ilə qeyd edilməsi istənilirdi. Dini və milli bayramların yerinə Sovet bayramları və ya ad günləri, ilk dərs günü, məzuniyyət günü kimi sosial fəaliyyət şəklində Sovet düşüncəsinə uyğun mərasimlər tərtib edilmiş, mövcud ənənələr dəyişdirilməyə çalışılıb, Sovet mədəniyyətinə uyğunlaşdırılmışdır. Digər tərəfdən Azərbaycanda xüsusilə Novruz bayramında yenə də dini motivləri müşahidə etmək mümkün idi. Belə ki, Novruz bayramında qəbir ziyarətləri və ya vəfat edən yaxını üçün “qara bayram” elan edərək, ehsah süfrələrinin verilməsi, Qurani-Kərim oxudulması əslində milli və dini dəyərlərin bir-birini tamamlaması kimi də qiymətləndirilə bilər.
Sovet hakimiyyətinin anti-din və eyni zamanda anti-milli düşüncə siyasəti nəticəsində milli və mənəvi dəyərlər öz mahiyyətini müəyyən formada qoruyub saxlaya bilmişdir. Təbii ki bu dəyərlərin qorunduğu yerlər əsasən ailə, müqəddəs məkanlar, yas məclisləri və bəzi mərasimlərdir. Burada xüsusilə bəzi mərasimlər vardır ki, anti-din təbliğatına və eləcə də dini qadağalara baxmayaraq, gizli şəkildə qeyd edilmiş və cəmiyyətin mənəvi rahatlığı təmin edilməyə çalışılmışdır. Bu mərasimlərdən ən əsası isə məhərrəmlik mərasimləri idi.
Belə ki, Azərbaycan müsəlmanlarının böyük əksəriyyəti şiə məzhəbinə mənsub olduğu üçün Sovet hakimiyyəti dövründə gizli şəkildə də olsa məhərrəmlik mərasimləri qeyd edilirdi. Yeri gəlmişkən bu dövrdə dinin əsasən mərasimlər halında yaşanması sosial reallıq idi. Çünki müsəlman xalq dini təcrübələrini məhz bu mərasimlərdə yaşayırdı. Bəzi xarici tədqiqatçılara görə məhz bu məhərrəmlik mərasimlərinin təsiri ilə Sovet hakimiyyəti dövründə şiə məzhəbinə mənsub olan Azərbaycan türklərində dini şüur sünni bölgələrə nisbətən daha yüksək idi (31). Qeyd etmək lazımdır ki, milliyyət faktoru da Azərbaycanda dini ənənənin davam etməsində təsir edici rola sahib idi.
Çünki xüsusilə xarici tədqiqatçılara görə milliyyətçilik o dövrdə sadəcə siyasi bir vurğu olmayıb, millətin tarixini, mədəniyyətini və kimliyini təmsil edərək geniş mənada müsbət rol oynamışdır. Belə olduğu halda Sovet dövründə müsəlmanların maddi və mənəvi mədəniyyət mücadiləsi verərək dinlərini mühafizə etdiklərini söyləmək olar (30, 93).
NƏTİCƏ:
Sovet hakimiyyəti dövründə dini ənənənin ictimai həyatda bir çox ünsürləri ilə bərabər əhəmiyyətini və yerini itirməsi, ictimai həyatın sekulyarlaşması, cəmiyyət içində dini ünsürlərə aid olmayan bəzi simvolik ünsürlərin meydana çıxmasına səbəb oldu. Başqalarından (the others) fərqli olduğunu idrak edən kollektiv şüur, fərqliliyi dini dəyərlərlə ifadə edə bilmədiyi üçün istər istəməz ənənəvi dini, milli və məzhəbi motivlərə, mərasimlərə istiqamətlənmişdir. Lakin bu mərasimlər, ümumiyyətlə dinin mədəni təzahürləri dini və milli kimliyin canlı tutulmasında, müsəlman cəmiyyətin qaynaşmasında, möminlərin birlik və bərabərliyində müsbət rol oynamışdır. Digər tərəfdən dini kimliyin milli kimliyə təsiri və milli-mənəvi dəyərlərin mədəniyyət ünsüründə bütünləşməsi Azərbaycan müsəlman türk cəmiyyətinin Sovet hakimiyyətinin qatı siyasətinə baxmayaraq öz kimliyini qorumasına imkan yaratmışdı.
İstifadə Olunmuş Ədəbiyyat
- Geertz, Clifford, The Interpretation of Cultures, Basic Books, Inc., Publisbers, New York, 1973.
- Kottak, Conrad Phillip, Antropoloji, çev: Altuntek, Serpil N., Ütopya yay., Ankara, 2002.
- Haviland, William A., Kültürel Antropoloji, çev: İnaç, Hüsamettin; Çiftçi, Seda, Kaknüs yay., İstanbul, 2002.
- Marshall, Gordon, Sosyoloji Sözlüğü, Ankara, 1999.
- Önal, Dilek, “Kimlik Hem Keşfedilen Hem de Yaradilan Bir Şeydir”, Türk Yurdu, 7 Devre, 13 Cild, 66 Sayı (412), Şubat 1993.
- Ergun, Doğan, Kimlikler Kıskacında Ulusal Kişilik, Ankara, 2000.
- Qasımova, Mehriban, “Sosiologiyada “Kimlik” Məfhumu”, BDU İlahiyyat Fakültəsinin Elmi Məcmuəsi, Sentyabr (2007), Bakı.
- Kula, M. Naci, Kimlik ve Din, İstanbul, 2001.
- Rosenthal, M; Yudin, P, Felsefe Sözlüğü, çev: Çalışlar, Aziz, İstanbul, 1997.
- Krech, David; Crutchfield, Ballachey, Cemiyet İçinde Fert, çev: Turhan, Mümtaz, İstanbul, 1971.
- Taştan, A.Vahap, Kimlik ve Din, (Kayseriden Yurtdışına İşçi Göçü Olayının Kültürel Boyutu), Kayseri, 1996.
- Johnson, Allan G., The Blackwell Dictionary of Sociology, USA 1997.
- Anthony D.Smith, Milli Kimlik, çev:Bahadır Sina Şener, İstanbul, 1999.
- Sezen, Yumni, İslamın Sosyolojik Yorumu, İstanbul, 2000.
- Allahşükür Paşazadə, Qafqasda İslam, Bakı, 1991.
- Vəlixanlı, Nailə, Ərəb Xilafəti və Azərbaycan, Bakı, 1993.
- Baykara, Hüseyin, Azerbaycan`da Yenileşme Hareketleri, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1966.
- Atkin, Muriel, The Khanates of the Eastern Cavcasus and the Origins of the First Russo-Iranian War, Yale University UMI (University Microfilms International), 1976.
- Nümunə olaraq: Quba xanı Fətəli Xanla yaxın dostluq əlaqəsi olan Molla Məhəmməd İbn-Molla Nəcəfqulu Bakuyi ve Hacı Məhəmməd Çələbi bu mövzuda bir sıra əsərlər qələmə almışdırlar. Bax: A.Bakıxanov, Gülüstani-İrəm, Bakı, 2001.
- Bünyadov, Ziya, Azərbaycan Tarixi, Bakı, 1994.
- Altstadt, Audey L., The Azerbaijani Turks, Hoover Institution Press, Stanford, California, 1992.
- Albayrak, Halis, “Azerbaycan`da Din”, Türk Dünyasının Dini Meseleri (Kutlu Doğum Haftası: 1997), TDV Yayınları, Ankara, 1998.
- Bennigsen, A ve Quelquejay, Lemercier C., Step’de Ezan Sesleri, çev: Nezih Uzel, İrfan yay., İstanbul, 1997.
- Roy, Olivier, Yeni Orta Asya ya da Ulusların İmal Edilişi, çev: Mehmet Morali, Metis yay., İstanbul, 2000.
- Moreno, Alberto Priego, “The Creation Of The Azerbaijani Identity And Its Influence on Foreign Policy”, Unisci Discussion Papers, May 2005, s 7. http://www.ucm.es/info/unisci/Alberto8.pdf
- Swietochowski, Tadeusz, “Azerbaijan: The Hidden Faces of Islam”, World Policy Journal, vol. 19, issue 3, 2002, http://worldpolicy.org/journal/articles/wpj02-3/swietochowski.html
- Monteil, Vincent, Sovyet Müslümanları, çev: Mete Çamdereli, İstanbul, 1992.
- Süleymanlı, Ebulfez, Milletleşme Sürecinde Azerbaycan Türkleri, İstanbul, 2006.
- Quelquejay, Chantal Lemercier, Azerbaycan’da İslamiyetin Durumu, çev: Nursel İçöz, Ankara, 1986.
- D’encausse, Helene Carrere, Sovyetler`de Müslümanlar, İstanbul, 1992.
- Daha geniş məlumat üçün bax: 22.
Müəllif: Milli Kimlik Araşdırmaları qrupunun üzvü, Mehriban Qasımova
Comments are closed.