Tarixi şəxsiyyətlərin mühakiməsi, xüsusilə də siyasi və dini aspektlərdə, yalnız dövrün şərtləri və ümumi konteksti nəzərə alınmaqla obyektiv şəkildə aparıla bilər. Təəssüf ki, Şah İsmayıl Xətai kimi böyük bir şəxsiyyətə qarşı bəzi dairələrdə, xüsusilə bəzi sünni təmayüllü çevrələrdə səsləndirilən ittihamlar — guya onun sünnilərə qarşı amansız siyasət yeritməsi və qətliamlar törətməsi kimi iddialar — həm tarixi baxımdan birtərəflidir, həm də siyasi məqsədlərə xidmət edən yanaşmalardır.
I. Tarixi Kontekst: Məzhəb yox, dövlət maraqları
Şah İsmayıl Xətai (1487–1524) Səfəvilər imperiyasının qurucusudur. O, yalnız dini lider yox, həm də siyasi və hərbi lider olaraq, parçalanmış və dağınıq vəziyyətdə olan Azərbaycan və İran ərazilərini vahid imperiya halına gətirmişdir. Onun qurduğu dövlət bir tərəfdən Osmanlı imperiyası ilə, digər tərəfdən Mərkəzi Asiya və Şərqdəki digər güclərlə rəqabətdə idi.
Osmanlı-Səfəvi münasibətləri tarixdə çox zaman “şiə-sünni müharibələri” kimi təqdim olunsa da, bu yanaşma tam obyektiv deyil. Gerçəkdə bu münaqişələr iki imperiyanın regional hegemonluq uğrunda mübarizəsinin nəticəsi idi. Osmanlı dövləti də, Səfəvi dövləti də öz məzhəbi mövqelərini siyasi legitimlik aləti kimi istifadə edirdilər. Bu baxımdan, Şah İsmayılın siyasətlərini yalnız dini zəmində dəyərləndirmək sadəlövh və tarixi məsuliyyətsizlikdir.
II. Şah İsmayılın “sünni düşməni” kimi təqdim olunması: Mif və reallıq
Şah İsmayılın sünnilərə qarşı qətliamlar törətməsi ilə bağlı yayılan iddiaların çoxu Osmanlı mənbələrinə və onlardan bəhrələnən sonrakı tarixçilərə əsaslanır. Bu mənbələr bir tərəfli baxışla yazılmış və siyasi təbliğat vasitəsi olmuşdur. O dövrün Osmanlı tarixçiləri Səfəviləri “bidətçi” və “fitnəkar” kimi təqdim etməyə çalışmış, bu isə sonradan bəzi müsəlman dairələrində yanlış stereotiplərə səbəb olmuşdur.
Əslində isə Şah İsmayılın siyasətində “məzhəbə görə təmizləmə” sistemi deyil, siyasi sabitliyi qorumaq və dövlət strukturlarını möhkəmləndirmək əsas yer tuturdu. Onun tərəfdarları arasında da yalnız şiələr yox, türkmən sünnilər, sufilər və müxtəlif tayfalar yer alırdı. Məsələn, qızılbaş tayfalarının əksəriyyəti məzhəbə görə yox, sadiqliklərinə və köhnə sufi bağlarına görə Şah İsmayıla tabe olmuşdular.
III. Şah İsmayılın mədəni və mənəvi irsi: Nifrət yox, birlik
Şah İsmayıl təkcə dövlət adamı və sərkərdə yox, həm də böyük bir sufi şairi idi. Onun “Xətai” təxəllüsü ilə yazdığı divanı, türk-islam poeziyasında yüksək ruhaniyyət və dərin mənəviyyat nümunəsidir. Onun əsərlərində sevgi, haqq, ədalət və ilahi eşq mövzuları əsas yer tutur. Belə bir şəxsin dini nifrət və qətliamla assosiasiya olunması, həm etik, həm də ədəbi baxımdan tamamilə qeyri-ciddidir.
Bundan əlavə, Şah İsmayıl Azərbaycan türkcəsini dövlətin rəsmi dili səviyyəsinə qaldırmış, onu sarayda və ədəbiyyatda tətbiq etmişdir. Bu da onu sadəcə dini lider yox, həm də milli kimlik qurucusu kimi görməyimizə səbəb olur. Bu gün Azərbaycan xalqının, eləcə də bir çox türk xalqlarının tarixində Şah İsmayıl milli iftixar simvoludur.
IV. Son söz: Tarixi ədalət və birlik çağırışı
Şah İsmayıl Xətaiyə qarşı səsləndirilən tənqidlər və böhtanlar, əslində müsəlman xalqlar arasında birliyi zədələyən, keçmiş imperiya düşmənçiliyindən miras qalan yaralardır. Biz bu gün tarixi şəxsiyyətlərə yanaşarkən onları dövrünün kontekstində qiymətləndirməli, məzhəbçi deyil, mədəni və siyasi çərçivədə dəyərləndirməliyik.
Şah İsmayıl Xətai bizim tariximizin, dilimizin, mədəniyyətimizin və ruhani irsimizin ayrılmaz bir hissəsidir. Onun şəxsiyyətini təhqir etmək, yalnız şiələrə deyil, bütün türk-islam mədəniyyətinə hörmətsizlikdir.
Gəlin, tarixi düşmənçiliklə yox, ədalətlə, nifrətlə yox, həqiqətlə danışaq. Şah İsmayıl düşmən yox, ortaq tariximizin bir qəhrəmanıdır.
⸻
Qlobal Qızılbaş İrsi təşkilatının rəhbəri B.Hüseynli
