Qızılbaşlıq – türkman tayfalarının qədim inam və ənənələrinin islami düşüncə ilə birləşməsindən meydana çıxan, mistik inancları özündə ehtiva etməklə yanaşı dərin sosial köklərə malik olan təlim.
Qızılbaş məfhumunun kökünü bəzi tədqiqatçılar xürrəmiliklə bağlayırlar. VIII əsrin sonlarından etibarən yayılmağa başlamış, bundan əvvəlki məzdəkilik inancından bəhrələnmiş xürrəmi cərəyanı ərəb mənbələrində “mühəmmərə” adı ilə qeyd edilir ki, bunun da kökü “al-qırmızı” sözündəndir. Qırmızı rəngə xüsusi əhəmiyyət verən, bayraqları da bu rəngdə olan xürrəmilər IX əsrin birinci yarısında Babəkin başçılığı altında ərəb xilafətinə qarşı həm hərbi, həm də ideoloji cəbhədə mübarizə aparmışlar.
Tarixi mənbələrdəki bəzi məlumatlar Babəkin və tərəfdarlarının ifrat şiə əqidəsinə bağlı olduqlarını, batini cərəyanlardan biri sayıldıqlarını düşünməyə əsas verir. Məlumdur ki, onun qoşununda türk (türkman) mənşəli döyüşçülər, tərəfdarları arasında da eyni mənşəli əhali çox olmuşdur.
Qırmızı rəngdə libas, xüsusilə baş geyimi qədim türklər arasında çox yayılmışdı. Ümumiyyətlə, onların arasında baş geyiminin rənginə görə qruplara ayrılma ənənəsi mövcud idi. Qaraqalpaq xalqının, qıpçaqlara aid Qarabörklü tayfasının, Buxara sufilərindən olan Yaşılbaş zümrəsinin adları bunu təsdiq edir. Altay şamanları ayin zamanı başlarına vəhşi toyuq tükü ilə bəzədilmiş qırmızı rəngli papaq qoyurdular. Həm qırğız tayfalarından biri, həm də Əfqanıstanın şiə icmasının böyük bir hissəsi qızılbaş adını daşıyır. Ola bilər ki, zaman keçdikcə yalnız ələvi-bektaşi inancına bağlı qalan türkmanlar qırmızı papaqdan istifadə etdikləri üçün bu ad onlara aid edilmişdir.
Bununla belə, tarixi mənbələrdə “qızılbaş” sözünün ilk dəfə istifadə edilmə tarixini XV əsrin son rübünə aid edir və I Şah İsmayılın atası Şeyx Heydərlə bağlayırlar. Rəvayətə görə, bir gecə yuxuda İmam Əli (ə) Şeyx Heydərə qırmızı parçadan papaq hazırlamaq qaydasını öyrətmiş, bu papağı geyinməsini və öz tərəfdarlarına da bunu əmr etməsini tapşırmışdı.
O vaxtdan Şeyx Heydər və tərəfdarları ənənəvi türkman börkünü bir kənara qoyaraq qırmızı parçadan 12 zolağı olan papaq qoymağa başlamış və “qızılbaş” adını qazanmışlar (burada “qızıl” sözü qırmızı mənasını verir). Qızılbaş düşüncəsində bununla bağlı digər rəvayətlər də mövcuddur. Belə ki, guya həzrət Əli (ə) özü Xeybər savaşında başına qırmızı rəngdə əmmamə bağlamış, Siffeyn döyüşündə tərəfdarlarını Müaviyənin qoşunundan fərqləndirmək üçün onlara qırmızı əmmamə bağlamalarını tapşırmışdı.
Anadolunun ələvi türkman tayfaları Şeyx Heydərin xəlifələri tərəfindən təlimatlandırılır və onun əmri ilə Osmanlı üsuli-idarəsinə qarşı itaətsizlik göstərirdilər. Buna görə Osmanlı dövlətində “qızılbaş” adı hökumətə qarşı çıxan, üsyankar mənasında, eyni zamanda dini çalar da qazanaraq şiə anlamında işlənmişdir. Əksinə, Səfəvi mənbələrində isə çox zaman dövlətin əsasını təşkil edən tayfaları “qızılbaş tayfaları”, qoşunu “qızılbaş ordusu”, dövlət adamlarını “qızılbaş əmirləri”, hökmdarı “qızılbaş padşahı”, dövlətin özünü isə “Qızılbaş ölkəsi”, “Qızılbaş dövləti” adlandırırdılar.
Qızılbaşlıq Səfəvilər dövründə türkman tayfalarının milli kimliyinin identifikasiya kodlarından birinə çevrilmişdi. Bu ad həm də siyasi anlamda Səfəvilər dövlətinin tərəfdarı olmaq mənasını verirdi. Qızılbaşlığı tərk etmək Səfəvilər dövlətinə xəyanət etmək, düşmən tərəfinə keçmək anlamına gəlirdi. Qızılbaş sözü hətta Səfəvilər dövründə Azərbaycan türkcəsinin sinonimi kimi işlənirdi.
XVII əsrin sonunda I Şah Süleymanın sarayında münşi (katib) vəzifəsində xidmət etmiş Məhəmməd Rza Nəsiri və oğlu Əbdülcəmil çoxdilli lüğət tərtib etmişdilər. Həmin lüğət türk dilinin 5 əsas qolundakı sözlərin farsca qarşılığını əhatə edir. Maraqlıdır ki, burada cığatay, rumi (Osmanlı dövlətinin dili), rus (tatar) və kalmık şivələri ilə yanaşı qızılbaşi şivəsində də sözlər verilmişdir. Buradan aydın olur ki, Səfəvi sarayında işlədilən Azərbaycan türkcəsini qızılbaşi dili adlandırırdılar.
Qızılbaşlıq ələvilik və bektaşiliklə birbaşa bağlıdır. Klassik dönəmdə qızılbaş termini daha çox işlənsə də, sonralar bunun yerini ələvi və bektaşi məfhumları tutmuşdur. Hazırda bu inancın daşıyıcıları əsasən ələvi adı ilə tanınırlar. Araşdırmalarda qızılbaşlıqla ələvi-bektaşilik arasındakı oxşar və fərqli cəhətlər tam dəqiqliyi ilə müəyyən edilməmişdir, bəzi tədqiqatlarda bunlar tam şəkildə eyniləşdirilir. Hər halda qızılbaşlıqla ələvi-bektaşiliyin çox yaxın və oxşar mahiyyətə malik olduqları şübhəsizdir.
Türkman tayfaları arasında qızılbaşlıq inancının ilk cücərtilərinin yaranma tarixi İslamın ilk əsrlərinə gedib çıxır. İslam dini ilə tanışlıqdan sonra Əməvi zülmü qarşısında Əhli-beytə sevgini seçmiş türkmanlar bu sevgini öz yaşam tərzlərinə çevirmişlər. Orta Asiyadan Xorasana, oradan da Azərbaycandan keçərək Anadoluya köç etmiş gələcək qızılbaş tayfaları bu inancın ilk ocaqları, özəkləri idilər.
Təsadüfi deyil ki, ələvi-bektaşi mənbələrində “Rum abdalları” ilə yanaşı “Xorasan ərənləri”ndən də bəhs edilir. Qızılbaşlıq uzun inkişaf yolu keçərək qələndərilik, məlamətilik, əxilik və hürufilikdən də kifayət qədər faydalanmış, özündə bu təlimləri əritmişdir. Bütün bunlarla yanaşı, tədqiqatlar qızılbaş inancında qədim türk dünyagörüşünün və İslamaqədərki təfəkkürün də müəyyən izlərinin olduğunu göstərir.
Qızılbaş inancının inkişafında dövrün siyasi mənzərəsinin də müəyyən rolu olmuşdur. Hakim əhli-sünnə ideologiyasına qarşı müxalifət mövqeyində durduğuna görə təzyiqlərlə üzləşən, buna görə daim qapanma halında qalmağa, müdafiə olunmağa ehtiyac duyan qızılbaşlar öz əqidələrini batini (simvolik) ayinlərlə pərdələməyə çalışmışlar. Bununla yanaşı, sonralar Səfəvilər dövlətinin ərazisinə qatılmış torpaqlarda qısamüddətli hakimiyyət sürmüş şiə məzhəbli və ya şiəliyə meyilli dövlətlər də qızılbaşlığın qol-budaq atmasına şərait yaratmışlar.
